سوسَنبَر

سوسنبر( آنا دیلینده )  - از کتاب سیاه مشق های یک معلم - دفتر اول

هی او گونلر! نه گونلریدی! من ایدیم، کند ایدی و خانم زر ایدی. جن لردن قورخدوغوم گئجه دن سونرا، هردن بیر گلیب یانیمدا یاتاردی. چوخ چاغلاردا، اَری مشهدی قنبره یالان دئیردی. نه بیلیم من جن لردن قورخموشام، قارنیم آغریر، سویوخ ووروب آنام یانیندا دئییل. یازیق غریب دیر آللاها خوش گئتمز... هابئله.  منه ده تاپشیریردی کی هئچ سسیمی چیخارتمایام. منیم ده جانیما منت.کور آللاه دان نه ایسته ر؟ ایکی گؤز، بیری ایری بیری دوز. منجه مشهدی قنبر ده اونون یالانلارینی آنلامیشدی. یادیمدا بیر پئجه خانم زرله چوخ گولدوک. دئمه کی مشهدی قنبره منیم برک ناخوشلوغومو دئمیش. آدام دا بیزیم گولمک سسیمیزی ائشیتمیش.
سحرچاغی ائودن چیخاندا منی گؤروب سلام علیک دن سونرا دئدی:« خانم، نئجه سیز؟ انشالله توختادیز؟ دونن گئجه ایکیزینده سسیز گلیردی. بیلدیم کی آغریدان یاتا بیلمدیز. من هئچ بیلمیردیم سیزین قارین آغریز، خانم زره ده کئچر.» سونرا گولمسه یرک چکیب گئتدی.
خانم زر یانیمدا اولدوغو گئجه لر، زامانیمیز بیر – ایکی صفحه قرآن اوخوماغلا باشلیردی. سونرا دردلشیب، داغدان – باغدان، جادو – جنبل دن، یاشامین آغیرلیغیندان، دانیشیب، بایاتی لارلا، گئجه نی تماملاییب یاتاردیق. من بو آروادی چوخ سئویردیم. اوچ ایل درس اوخودوغونا گؤره، کتاب،ناغیل، نوحه، بایاتی و قاباغینا هرنه گلسئیدی اوخوردو. بیرگون آروادلارین زحمتلی و آجی اولدوغو یاشاملارین آنلادیب، دئدی:« گؤزومو آچاندان، آنامدان، بؤیوک آنامدان صاحابین دیر ایستر دؤوه ر ، ایستر سئور یا اَر آغاجی گول آغاجی اسیرگه مه وور آغاجی ائشیتمیشیک.»
دئدیم:« سن اؤزون کی بو سؤزلری هامیدان چوخ دئییرسن. »
دئدی:« ایسترسن نه دئییم؟ آیری بیر سؤز دئسم، دریمی اوزرلر. بیز یازیقلارین ایشی یانیب قاوریلماقدیر.»

دئدیم:« بیزیم بیر شاعریمیز وار دئییر

حدیث بی خردان است با زمانه بساز

زمانه با تو نسازد تو با زمانه ستیز »

دئدی:« هاهاها، قیدیخلا گولوم آی خانیم، نه دانیشیرسان؟ با زمانه ستیز!؟ بوردا چوخ دانیشیانین آغزینین اوستوندن بیرین ائله وورارلار کی اوتوز ایکی دیشی ده قارنیندا اوینار. اینانیرسان؟ اریم بیرین ووراندا گؤزلریم قارالیر. هله منی چوخ سئویر و آز وورار.»
دئدیم:« من بیر گون اره گئتسم، اونا بو اختیاری وئرمه رم. منه ال قاوزیانین الین بیچرم.»  

دئدی:« اؤلمه ز خدیجه، گؤره ر نوه نتیجه.»  

سونرا چای مئژمئیی سین الینه آلیب، قاوال کیمی چالاراق اوخوماغا باشلادی. منده چَپیک چالاراق ، اونونلا اوخودوم.

*

بوردان اوزاق مراغه 

تئلیم گلمیر دراغه

یار منی قوناق ائیله 

بیر ایستیکان عراقه  

* 

بؤرکی  واردیر باشیندا 

قارا خال وار قاشیندا

سئودیم اون دؤرد یاشیندا

سپپاهینی چشمه باشیندا 

*

بوردان اوزاق ماکی دی

قیز تئلین یاناکی دی

سندن آیری یاشاماق

گؤر منه نه آجی دی 

*

بوردان اوزاق ماکی دی

قیز تئل لرین ساری دی

سنی بو کنده سالان

تانری منه یاریدی

*

بیردان اوزاق قاراباق 

قاراکیلسه یوخ ، قاراباغ

منیم سپاهی یاریم

هامیدان قارا قاباق

*

یاریما عئشقیم داشیر

داغدان داغلارا آشیر

منیم نازلی دیلبریم  

گاه کوسور ، گاه باریشیر

*

بوردان اوزاق اردبیل 

گؤزل اوزلو، شیرین دیل

سندن اؤتور اؤلوره م  

سئوگیمین قدرینی بیل 

*

سئودیم سپاهی اوغلان

آلاگؤزلی بیر جئیران

آنام منی وئرمه دی

اؤلدوم سئفیل سرگردان

*

سنی الله هین سنی تاری

اینجیتمه بو گلن گؤزل یاری

بالا نانانی نای نانانای نای

آی گولوم نای نای نانانای نای 

*
بیر گئجه اوتورموشدوق گئنه اویان – بویاندان دانیشیردیق. دئدیم بو سحر ائودن چیخاندا، سوسنبری، قاپیلارینین قاباغیندا گؤردوم. جهر ایریردی. کاساسی دا یانیدایدی. بادام – گیردکان یئیرک، ایشین گؤروردو.نه گؤزل قیزدی. انییک،- کیرشانی اؤزوندن دی. دیشلر آق مرجان کیمی. بوی- بوخونون آللاه سئچیب وئریب. بیزلر کیمی آی یاغلی یئمییم، وای ورزش ائیلییم، وای شیرنی دن اوزاق دوروم، کؤکه لرم دئمیر. ماشالله چالیم تاختایا. حیف اولا، گؤزلری یومولودو. بیلیرم آللاه وئرسئیدی گؤزل گؤزلر وئریردی.»
دئدی:« آللاه وئرمیشدی. قول لاری آلدیلار. مشهدی پرهیزین اوچ آروادی وار. ایلک آروادین اوشاغی اولمادی. یازیغین اوستونه گونو گتیردی. ایکینجی آروادین دا اوشاغی اولمادی. او یازیغین دا اوستونه گونو گتیردی. اوچونجو اروادین دا اوشاغی اولمادی. دئدیلر اولمویا سنین اوشاغین اولمور. بیر دوحتوره گئت. سوندا شهره گئتدی دحتورداوا – درمان وئردی. کیشی توختادی. من ده اوره ییمده دئدیم هله اویانارسان دا ! اوندان سونرا، اوچ آرواد، اوچ جوجه ماشینی کیمی ایلده بیرین دوغورلار. بئله کی گئدیر بیر نئچه ایله، بو کند مشهدی پرهیزین اوشاخ – موشاغینان دولاجاق. اوندا گرک بو کندین آدین دییشیب « پرهیزآباد» قویاق.
سوسنبر، ایلک آروادین، ایلک اوشاغیدی. بو کندین دبینه گؤره، هر ائوه گلن قوناق اتاغا گیرمدن قاباق قیرخلی اوشاغی ایکی ال اوستونده قاپینین اوستونده توتارلار قوناق اوشاغین آلتیندان گئچر. دئییرلر بئله سینه اوشاغا، جادو – جنبل اثر ائیله مز. هله قیرخ گونه جاق تزه دوغموش آروادلار بیر – بیرلرینین گؤروشونه گئتمزلر.  گونلرین بیر گونونده بو قیرخلی اوشاق، چوخ آغلیر. ائو ماماسی و اوشاغین بؤیوک آنالاری دئییرلر گتیرین اوزرلیک یاندیراق. هلبت بو اوشاغی نظرلییبلر. پیله ته نی یاندیریب اوزرلیی اوستونه آتیب، اوزرلیک توسکولندیکده، اوشاغین اوزون اؤرتوب پیله ته یه توتورلار. توسکو اوشاغا دیدیکجه، یازیغین چیغیرتی سی گؤیه گئدیر. اوشاق چیغیریر، باغیریر، سونرا سس دن دوشور. دئییرلر بس اوزرلیک فایدا ائلییب. اما اوزون اؤرتویون آچدیقدا، گؤرورلر کی توسکونون ایستی سی بالاجا بالانین یوموشاق اوزون -  گؤزون، یاندیریب – یاخیب. تله سیب، سپاهینی چاغیریبلار. سپاهی اوشاغین اوزونه بیر آز یاغ ووروب، دئییب تئز اولون بونو شهره گؤتورون. اوزو یامان یانیب. بو یانیقلی گؤرونتونو گؤرن آغلیردی. مشهدی پرهیز شکر ائلیردی کی اوشاق اؤلمویوب. نه باشیوی آغریدیم. اوشاغی شهره گؤتوردولر. لطیف اوزو چوخ معالجه دن ، داوا – درماندان سونرا. توختادی. نه یازیق، گؤزلری یومولو قالدی. ایندی سن هر گون بو قیزی ساباحدان - آخشاما قاپی قاباغیندا اوتوردوغونو گؤرورسن. هله گؤر نئجه اورک یئییب دیرکی قورخمادان بایاتی دا اوخویور. بیر گون آناسی ایسته دی آغزینا بیبار دولدورا، قیز بله اوخودو:

آغزیما بیبار باسما 

دیل دوداغیمی یاخما

بیر یول یاندیردین منی

آنا بیرداها یاخما

*
بیر گون آتاسی مشهده گئدیردی. ائو – اوشاقین هره سی بیر شئی سؤوقت ایسته دی. سوسنبره سوروشاندا بئله اوخودو

آلا گؤز گتیر منه 

شیرین سؤز گتیر منه  
سووقه ت نه ییمه لازیم  

ایکی گؤز گه تیر منه 

*
اوگون هرگونکی کیمی سوسنبرین قاپیسینین قاباغیندان کئچیردیم. هرزامانکی کیمی قاپی قاباغیندا، بیر آللی – گوللو کلیمین اوسته اوتوروب، بادام – گیردکان کاساسی یانیندا، جَهر اییریب بئله سی اوخوردو:

اوزه رلیک سن هاواسان ؟

مین بیر درده داواسان ؟
نئجه قیدین گؤزومون

ایشیغینی آلاسان

*

اوزه رلیک دانا دانا 
اود اوسته هاوالانا  

چولدن ییغیلمیشدی کی

سوسنبر گؤزون آلا
*
سوسَنبَر - فارسی

پروانه

حکایت پروانه - داستان کوتاه چاپ شده در سیاه مشق های یک معلم دفتر اوّل ( ترکی دیلینده ) 

هئی او گونلر! ایکی کوچه اویانلیق بیر یولداشیم واریدی. آدی پروانه ایدی. هاردادی آللاه ساح جان بدن وئرسین. چوخ آغیر سنگین بیر خانیمیدی. مدرسه یولوموز بیریدی. اونا گؤره ده هر گون بیرلیکده گئدیب گلیردیک. مدرسه دن قئییدن باش دا بازارچادا بیر بیریمیزی گؤرورب، بیرلیکده ائومیزه قاییدیردیق. ائودن مدرسییه جاق بوروق – بوروق دربندلردن دؤنوب ، اوزون کوچه لری کئچیب، کوهنه بازارچادان مدرسه کوچه سینه ساری دؤنوردوک. کوهنه بازارچانین بیر گؤزل گؤرکملی دامی واردیدی. اورا تبریزلی لرین دئییمینه گؤره اؤرتولو بازار دئیه ردیلر.بازارچانین ایچینده بیر نئچه دیقه ده اولموش اولور اولسون یاغیشدان قیشین سویوغوندا آماندا اولوردوخ.توکانلارین صاحابلارینین بیر چوخو آغ ساققالیدیلار. اونلار سحر تئزدن توکانی آچاردیلار. هره سی اؤز توکانینین قاباغین سولویوب سوپوروردولر. هر سحر بازارچادان کئچنده تازالیغین، تمیزلیغین اییسین آلیردیق. یولوموزون اوستو تمیزلیقدن پاریلدیردی. اوردا تبریزین آق ساققاللارینی یاخجی تانیردیق. هر زامان مرتب، تمیز ، ایشه ارینمه ین ایدیلر.اونلارین حرمتینه چادراسیز همکارلاردا قاراچادرا اؤرته ردیلر. نئجه کی بیز اونلاری ایستردیک اونلاردا بیزی نوه لرینین معلیمی گؤزونده گؤروب حرمت ائله ردیلر. پروانه چادرا اؤرتمزدی .سحرچاغی بازارچایا یئتیشمه میشدن قاباق قره کرشابی کیفیندن چیخاردیب باشینا سالاردی. مدرسه دن قاییداندا دا بازارچانی کئچه نه قدیرقره کرشاب باشیندا اولاردی . بازارچانی چیخاندان سونرا کرشابی باشیندان آچیب بوکوب کیفینه قویاردی. بلکی ده بازار اهلی اونون بو ایشینین نئچه دؤنه لرجه گؤرموشدولر. آما گئنه ده اونا حرمتلری واریدی. نییه کی پروانه اونلارین حرمتین ساخلیردی.
هردن سحرچاغی کؤنلوموزه داغ سنگک دوشوردو. سنگ پز خانایا گئدیردیک. ایری بوروخ پله لریندن آشاغی یئنیب اوزون صف ده نوبه یه دوروردوق. گؤروردوک کی نوبه چوخدو و بیزیم واختیمیز یوخدو. سنگکی آلمامیش قاییتماق ایستیردیک. اوندایدی کی شاطیرآقا سه سلیردی:« حاجی خانملار الی بوش هارا؟»
ددئییردیک:« صف اوزوندو. بیزیم ده واختیمیز یوخدو.»
دئییردی:« صف سیزین اوچون دئییل.»
سونرا شاییردین سه سلیردی:« اوغلان خانیم لارا داغ سنگک وئر تئز اول گؤروم.»
صفه دورانلار سسله ننده دئییردی:« حاجی خانیم قیزیمین معلمی دیر.»
او زامان صفه دورانلار دا شاطیرا باخیب بیزه حرمت ائلیردیلر. بیزیم اوچون بو حرمت لر، آغاجدان دَریلن یاسمنی گوللر، قیزیل گوللر کی اوشاقلار حیاطلارینین باغچاسیندان ییغیب بیزه هدیه ائلیردیلر، مین دانا ریمل دن، ادکلن دان کی اوشاقلار اوره ک قانینان گتیریبلر دیردیلر.
بازارچادان گئچیب مدرسه کوچه سینه یئتیریردیک. او کوچه ده بئش دانا قیز اوغلان مدرسه سی واریدی. کوچه بللی واخلاردا اوشاقلاری گؤزلوردو. بو کوچه ده چوخ همکارلارینان تانیش اولدوق. بونلارین سابقه لرینین علملرینین کؤلگه سینده دویون یوخیدی کی آچیلمییا. یادیمدادیر کی شوروی داغیلاندان سونرا ایرانین شمالی قونشولارین درس دئمک بیزه چتین اولدو. نییه کی اونلارین حققینده هئچ بیر زاد بیلمیردیک. راهنمای تعلیماتی میز بیر یاشلی و ایسته ملی خانیمیدی. نه یازیخ کی اؤزونو چوخ به ینیردی. اوندان بیر سؤز سوروشاندا، بیر دوداق بوزندن سونرا دئییردی:« بو هاساتلیقدا سؤزون جوابین بیلمیرسیز؟ آخی سیز معلم سیز.»
آدام لاپ غلط ائله دیغینه پئشمان قالیردی. آدام اؤز- اؤزونه دئییردی کئچمه نامرد کؤرپوسوندن قوی آپارسین سئل سنی ، یاتما تولکو دالداسیندا قوی یئسین آسلان سنی. گونلرین بیر گونونده، قونشو مدرسه سینده چالیشان جغرافی دبیریندن ایرانین تزه قونشولارینین حاققیندا بیر سؤز سوروشدوخ. بیر گون فرصت ایسته دی. ساباحکی گون الینده بیر دسته پلی کپی ایله بیزه ساری گلدی. دئدی:« ایرانین تزه قونشولارینین حاققیندا بیر چوخ سؤزلر تاپیپ یازمیشام. گئنه ده نه سؤزوز اولسا خدمتیزده وارام.»
آللاه هئچ بنده سینی جهنم ده ده تک بوراخماسین. دوغوردان ساغ اولسون. تشکروموزون مقابلینده دئدی:« من بیر ایش گؤرمه میشم کی . ال الی یووار ال ده دؤنر اوزو یووار. بیر گون اولار منیم ده سیزه ایشیم دوشر عوضی چیخار.»
بو پروانه نین بیر اری واریدی. ارینین آدی اکبر آقا ایدی. تبریزلی خانیم لار ارلرینی آقا لقبینن چاتغیرارلار. پروانه ده ارینی اکبرآقا چاغیراردی.بیر گون دئدیم:« آخی پروانه جان، بالا بو کیشی لر ائله آقادیلاردا. بعضی لری ده آقا بالاسر دیلر کی، بونلارین آقالیغی ده ده میزه ده بسدیلر ننه میزه ده. دای نه آقا چاغیرماغیدیرده! »
دئدی:« اکبرآقا منیم اوره ییمین آقاسی دی، منیم جانیمین جیگریمین آقاسی دیر. واریم یوخومدور. سنین دئدیین منیم اکبرآقامی توتماز.»
سونرادا باشلاردی اکبرآقاسینا بایاتی اوخوماغا:

*
باشینا دؤنوم دؤنده ریم
یاری مکه یه گؤنده ریم
او مندن اوز دؤندرسه
من نئجه اوز دؤنده ریم

*
قیزیل آلما آلارام
جیب لرینه قویارام
کربلایا گؤنده ریب
یاری یولا سالارام

*
قوزو قربان که سرم
باشینا من دؤنه رم
بیر دیقه کوسوب گئتسه
حسرتیندن اؤله رم

*
اوقدیر ایستک دن سونرا، هردن بیر ده گلئیلیک ائله ردی. آروادنان کیشی نین نه قدیر فرقی اولدوغوندان دانیشاردی. بیرگون دئدی: « اکبرآقامنان ائوله ننده بیر پس انداز دفترچه م واریدی. هردن بیر بیر آز پول اورا قویاردیم. یازیق باجیم منه تاپشیردی کی دفترچه نی اونا گؤرسه تمه ییم. اما من اونون سؤزونه قولاق آسمادیم. نییه گرک اکبراقا منیم بیر یئره ییغدیغیم پولدان خبری اولمویا. ائله بیلیردیم بس هر آروادین وظیفه سی دیر مان گونلرینه بیر آز پول ساخلییا. ائله همن ایلک گونلر دفترچه نی اونا گؤرسه تدیم. بیر گون گئتدیک آیلیق آلماغا. دفترچه می ده آپارمیشدیم کی همیشه کی کیمی بیر آز پول ایچینه قویام. اکبرآقا دفترچه نی الیمدن آلدی ایچینده نه قدیر پول واردیی گؤزومون قاباغیندا دفترچه دن گؤتوردو. دفتری دی منیم شاشمیش گؤزومون و بانگ کارمندلرینین گؤزونون قاباغیندا جیریب زیبیل قابینا آتدی. سونرا الیمدن یاپیشیب هیریلدییا – هیریلدیا بانک دان ائشییه چیخدی. من ده قویون کیمی اوزونه باخدیم. هله بولار بیر یانا. من آکبرآقانی چوخ ایستیرم. پول اونون باشینا تصدق.»
اونلار اون سککیز ایلیدی کی ائولنمیشدیلر. هله اوشاقلاری اولمامیشدی. پروانه یه اوچ دؤنه عمل ائله میشدیلر. اما سون دؤنه دکتور دئمیشدی کی عملین فایداسی یوخدو اونون هئچ زامان اوشاغی اولمویاجاق. پروانا هئچ زامان اوره یینه بد وئرمه دی. او ائله بیلیردی کی اکبرآقا اونو اورکدن سئویر و اوشاغا گؤره  ائولیلیی بیر بیرینه وورمویاجاق.دئییردی:« اکبرآقایا اوشاغین هئچ اهمیتی یوخ. او منی چوخ سئویر. بونو نئچه دؤنه اند ایچه رک دئییب.»
گونلرین بیر گونونده سحرچاغی مدرسه یه گئدنده، پروانه نی یولدا گؤرمه دیم. قاییداندا دا بازارچادا گؤرمه دیم. نگران اولدوم. آخشام اوستو ائولرینه زنگ ووردوم. اری دئدی:« پروانه خاینم ائوده دئییل. آتاسی گیله گئدیب ناواخ قاییتدی دئیه رم سیزه زنگ وورار.»
چوخ شاشدیم. آخی پروانه اکبرآقا سیز بیر یانا گئتمه زدی. ایندی نئجه اولوب؟
بیر گون سونرا اونلارین مدرسه لرینه زنگ ووردوم. مدیر دئدی:« پروانه خانیم نوخوشدو اوچ گون مرخصی سی وار.»
اوچ گون سونرا پروانه نی بازار آغزیندا گؤردوم. سلام علیک ائیله ییب  بیرلیکده یولا دوشدوک بازاردان کئچمک همن دئدی:« من گرک سن نن خدافظ له شم. آتام ائوینه گئدیرم.»
نییه سین سوروشدوم گولومسویوب دئدی:« آدام آز بیلر چوخ دانیشار.»
من ال چکن دئییلدیم. اینانمالی دئییل دی. مندن گیزله ده بیلمزدی. آخیردا دئدی:« اکبرآقانین ائویندن چیخدیم. او اوشاق ایستیر. ائوه بیر کنیز ایستیر. باشا دوشوسن کی؟ آخیر سؤزو ده بودور کی دادگاها گئدیب ایکیمینجی دؤنه ائوله نمک اجازه سین ایسته ییب. منیم ده کی اوشاغیم اولمور.اونون حققی وار ائولنه اوشاغی اولا. منیم ده حققیم وار بوشانام. بیر ایل بوندان قاباقدان کی دوکتور منی قطع اومید ائله ییب، ائوده چکمه یَخَم ییرتیلدی دیر.»
خدافظ لشدیک. اما من گیجه لمیشدیم. هوشوم باشیمدا دئییلیدی. نئجه کی بیر عمردن سونرا اوشاق شوقی بو ایکی ایستکلی لیلی مجنونو بیر بیرینین جانینا سالا؟ من اکبرآقانین اوره یینده دئییلیدیم. اما پروانه دن خبریم واریدی. بیلیردیم نئجه اکبرآقاسینین باشینا دولانیر.
اونلارین ساواشمالارینان بوشانماقلاری ایکی ایله یاخین چکدی. آخیردا پروانه دئدی:« بوشاندیم. قاضی، وکیل، آق ساققاللار و هامی لار حققی اکبرآقایا وئردیلر. اگراونون حققی وار اوشاق ایسته یه، منیم ده بو حققیم وار گونو ایسته مه یم. منیم ده حققیم وار بوشانام. منیم کی بیر سؤزوم یوخدو. ایسته مه یه نین گؤزو چیخسین. اونلار مندن ایسته دیلر اکبر آقایا اجازه وئرم منه خیانت ائیله یه، اؤزوده منیم ائویمده، منیم گؤزومون قاباغیندا؟! بو کیشی لره بیر زاد اولوب.»
اکبر آقا ائولندی. اوچ دانا نارین اوشاغی اولدو. هر زامان منی گؤرنده پروانه نین کئفین سوروشاردی. من ده اونون یاخجی اولدوغون خبر وئره ردیم. بیر گون صبریم قورتولدو. اونون کئف سوروشماسینین قاباغیندا دئدیم:« نییه کئفین سوروشورسان؟ سن کی اونون محبتین، صاف اوره یین، سئوگیسین، اوشاق آیاغی آلتیندا قویدون. سن کی خوشبخت اولدون اونون سنه وئرمه دییندن اوچ – اوچ  واریندی. گئت نازلاریجا اوینا بیرده مندن پروانه نی سوروشما.»
دئدی:« پروانانی چوخ سئویردیم. هله ده سئویرم. فقط گؤیلوم اوشاق ایستیردی. ایندی اوشاقلاری دا چوخ سئویرم. اما بو یاشدا ائوه یورغون قاییدیرام. یورغونلوغومو آلماق یئرینه اوشاقلارین نازین چکمه یه مجبورام. داهی اوشاقلارین نازینان اویناماغا، اوشاق سسی ائشیتمه یه، چوخ قوجالمیشام. نه معلوم اونلارین جاوانلیقلارین کی بیر آتایا چوخ احتیاجلاری اولاجاق، گؤره بیله جه یم یا یوخ. چوخ واخلار آخشام اوستو ائوه یئتیره نده پروانانی گؤیلوم ایستیر کی قاباغیما بیر ایستی پیشمیش، ایستی چای قویا. آیاقلاریمی اوزالدیب تلویزیونا باخام. نه یازیخ کی چوخ گئج اویاندیم. »
پروانه آتاسی ائوینده قالمالی اولدو.همیشه کی کیمی هر گون بازار آغزیندا توش گلدیک. اوره ییندن خبریم واریدی. او هله ده اکبرآقاسین سئویردی، آما ائیلیه بیلمیردی سئودییندن بیر آیرسینادا پای وئره. هردن بیر ده یول اوسته اؤز هاواسینا یاواش – یاواش بایاتی لار اوخوردو.

*
اودا منی یاندیردی
بودا منی یاندیردی
اؤزومو سویا آتدیم
سو دا منی یاندیردی

*
عاشیقم دئی نئینییم؟
ئجه گئجه ائیلییم؟
سن من سیز دولانیرسان
من آخی سن سیز نئینییم؟

*
من عاشیقم یانار سؤز؟
اودلانار سؤز یانار سؤز
آهیم داغلارا دوشوب
دورون قاچین یانار سوز

*
آی چیخدی اینجه قالدی
گؤزوم دالینجا قالدی
سن سیز بو پولاد جانیم
گؤر نئجه اینجه قالدی؟

*

سیاه مشق های یک معلم - 1

سیاه مشق های یک معلم
نویسنده : شهربانو باقرموسوی ( قایاقیزی ) 

نقد : صادق اهری

تقدیم به مهربان بانو

در محل کارم نشسته ام که آقای پستچی وارد می شود . بسته ای در دست دارد و دفتری که پس از امضای آن ، بسته را تحویل خواهی گرفت . دل تو دلم نبود ، امضا می کنم و بسته را که به اندازه یک وجب ! بود و به قطر شاید سه سانت تحویل می گیرم . آدرس فرستنده را که می بینم مشکوک میشوم ! ُ زنجان ُ من کسی را در زنجان ندارم . ولی آدرس گیرنده و حتا شماره تلفن ام دقیق است . یادم رفته بود که شماره تلفن و آدرسم را به این دقیقی به کسی داده باشم ! فی الفور پاکت را باز می کنم و کتابی را که درون آن جای دارد بیرون میکشم . کتابی با جلدی چروک خورده و جالب و رنگی شیری شکری و عکس زنی محجبه بر روی آن ! این باید کتاب شهربانو ( قایاقیزی ) باشد . سیاه مشقهای یک معلم

با ولع خاصی شروع به خواندنش می کنم ! مجموعه داستانهائیکه میخوانم سرگذشت شهربانو باید باشد ! ُ صنم و صادق ُ مرا با اصالتم پیوند می دهد . میخوانم و اشک چشمانم ، آویزان لپ ام می شود . صنمی که بیصدا آب می شود در گستره زندگی . حکایت ُ مادرزن ُ و ُ پدر زن ُ سالاری و حکایت شنیع تفاوت بین فرزند ُ دختر ُ و ُ پسر ُ و عشق مردانی که به یک ُ آن ُ از این رو به آن رو می شوند و به راحتی ُ هوو ُ می آورند . لعنت بر این دل آدمی . از جایم بلند می شوم و به این همه دید حقیرانه ما بین فرزندان ، که دختر است یا پسر ُ عقم ُ میگیرد .

حکایت دیگری که شهربانو نوشته است ، حکایت ُ جیران ُ است . به نظرم جیران چکیده و عصاره داستان شهربانوست . دختری که پس از مرگ خواهرش و ندانسته همسر پسرعمویی که شوهر خواهرش بوده میشود . فرزندان خواهرش را دوست دارد و حتا عمویش را . وقتی شب زفاف پسرعمویش که شوهر خواهرش بوده با او نزدیکی میکند ! داد و هوار راه می اندازد و از اتاق بیرون رفته و شب را پیش زن عمویش میخوابد . ( یعنی این که در آن زمانها دختران را در سن بسیار پائین شوهر میدادند . )

وبتول که دخترش بود را هم فهمیدم . ُ خانم زر ُ از قماش زنان روستائی که میفهمند . ُ سوسنبر ُ و ُ گلی ُ و ُ گول گز ُ و ُ افسانه ، و ُ فرنگیس ُ و ... همه را حس کردم .

کتاب ُ سیاه مشق های یک معلم ُ حکایت و سرگذشت نسبتن تلخ و شیرینی از کودکی و نوجوانی و جوانی شهربانوست . محور داستانهایش روایت از ظلمی دارد که در آن زمان به دختران روا می شد و صد البته هنوز هم این اقتدار و حکومت بزرگ به کوچک و مرد بر زن با رنگی کم رنگ تر از قبل ادامه دارد . این کتاب گزیده از خاطرات کودکی من هم است و شاید هزاران کودکی مثل من که اکنون بزرگ شده اند و احساس می کنند که تاریخ گذشته شان را میتوانند تحلیل کنند . کتاب پر است از ُ ضرب المثل ُ و ُ بایاتی ُ و ُ اشعار اصیل ُ ترکی . اصالت آن و برقراری ارتباطش با خواننده مرا یاد شعر حیدربابای شهریار می اندازد . صفحه ای نیست که تو را بلافاصله با صفا و صمیمیت زمان و نسل قدیمت پیوند ندهد .

در اینجا از شهربانوی محترم و محترم بانوئی که زحمت کشیده و متحمل هزینه شده و آنرا از آلمان آورده و از زنجان برایم پست کرده قدردانی و تشکر می کنم . خواندن این کتاب زیبا و روان را به دوستان سفارش می کنم . متاسفانه من اطلاع ندارم که این کتاب در ایران هم پخش می شود یا نه

برقرار باشید .

صادق عطاران ( اهری )

http://1ahari.blogfa.com/

*

به بهانه روز کارگر - ترلان

آتاائویمیز ، بو بؤیوک شهرین دار دربند لرینین بیرینده ، بیر قدیمی و بؤیوک ائویدی.بیر اوچ مرتبه ائو کی بؤیوک حیه طی و بؤیوک زئرزه میسی واریدی. آنام زئرزه مینی میطباغ ائله میشدی. بو میطباغین اورتاسیندا بیر دؤرد بوجاقلی حوض واریدی. حوضون دامی آینا و رنگ به رنگ شوشه لرینن ایشله نمیشدی. دووارلار که رپیج دن ایدی . دووارلارین دؤوره سینی ده آق گچ ایله برجسته ایشله میشدیلر. چوخ صفالی بیر ائویدی. خالانین ائوی ایکی اتاقلی بیر اوئیدی. بیزیم ائویمیزله دووار بیریدی. دئییردیلر کی گویا بیزیم ائو بیر خانین ائویمیش خالاگیلین ائوی ده اونون میطباقچی سی و باغبانینین ائوی ایدی. آیدا ایکی دؤنه آنام ایلا خالام چیرکلی یورقان دوشک اوزلرین ، پارپالتارلاری حوضون قیراغینا قویوب گور گور موتورو نفت ایله دولدوروب یئکه قازانی سوینان دولدوروب اونون اوستونه قویاردیلار، ترلانی گؤزه ردیلر. پیله ته نین اوستونده ده بیر یئکه قابلاما آبگوشت آساردیلاکی همی آساند پیشه ردی و همی ده آز واخت آپاراردی.آنام پیله ته نین خوردون آلاردی کی آبگوشت اؤز خونیینه پیشسین و دادی چیخسین. هله ده کی هله دی آنام او پیله ته سین قیراغا قویمویوب . نییه کی دئییر زودپز ایله اجاق گاز پیشمیشین اصلی دادین آرادان آپارار برکتی گئدر و قارینی دویورماز. بو آرادا من ایله آباجی ( مدرسه باغلانان زامان ) آبگوشته گؤز قولاق اولاردیق کی یانماسین. ات ایله نخود دا پیشه ندن سونرا ، یئرآلمالاری سویوب ایچینه تؤکه ردیک.چای دم ائله ریدیک و اونلارین یورغونلوغو چیخماغا گؤره ده پنیر ، چای چؤرک ایله اونلارا قوللوق ائله ردیک. هردن ده بیر تازا یئمه لی گؤی بازارا گله ردی و یئمه لی گؤی ده آریداریدق.ترلان سووزولاری الی ایله آریدیب ، یومامیشدان یئیه ردی. بیر گون آباجی دئدی : « ترلان خانیم یومامیش یئمه . ایچینده میکروب وار ناخوشلاریسان.»
ترلان دئدی :« بس نییه من بو میکروب لاری گؤرمورم؟»
آباجی دئدی :« گؤزه گؤرسه نمه زلر.»
ترلان دئدی :« او جاناوارلار کی جرات لری یوخدو گؤزه گؤرسه نه لرنئجه منیم دیشلریمین آلتیندان قورتولابیلیب منی ناخوشلادا بیله رلر؟»
آنام ترلانین بو بیلگی سیز سؤزلرینین آراسینا گیریب ، دئدی :« قارنیمین چؤره ییندن ، اینیمین پالتاریندان که سیب اوشاقلاری مدرسییه گؤنده ریره م بیر شئی لر اؤرگه نه لر. بو هده رن – په ده رن سؤزلرینله زحمتیمی هئچه وئرمه.»
اودا قاه قا قاه گولوب سؤزونو کسدی.
ترلان بیر جاوان آروادیدی. بئش دانا نارین اوشاقی واریدی. آیدا ایکی دؤنه بیزیم ائوه گلیب ، آنام و خالامیلا پالتارلاری یوواردی. هئچ ساوادی یوخیدی گتدی ایدی. مهربان و خوش صحبت ایدی. بیزه شیرین – شیرین ناغیللار مثل لر دئیه ردی. اؤزوده خرافاتی ایدی. بیرگون جن لردن دانیشیردی کی نه سایاق کنده یوگورموشدولر. اؤز صبحتلرینده ده ناغیل ائله میشدی کی جن لر حامامی چوخ سؤیوب و گئجه لر حامام دا یاتارلار. یادیما گلیر کی نئچه واختا قدیر حتی گونوز گون اورتاچاغی دا ، تک باشیما زئرزه مییه گئده بیلمه دیم.
ترلانین ساغ گؤزو کور ایدی. دئیه سن به بیر قیرمیزی قان تیکه سی گؤزونون قاراسینین اوستون توتموشدو.بیر گون آنام سوروشدو :« ترلان باجی ساغ گؤزوون باشینا نه بلا گلیب ؟»
ترلان بئله ناغیل ائیله دی:« اریمیمن آغیر و ووروجو الی واردی. بیزیم کندده آروادین اریندن کوتک یئمه سی مان بیر ایش دئییل ( نه کی شهرده مان ایش دی ؟!) نئچه ایل بوندان قاباق کی هله کند ده یاشییردیق گونلرین بیر گونونده اریم منی چوخ بئتردن دؤیدو. منیم ده جانیم آجیشدی اونا یامان یووز دئدیم. اودا بیر ته پیک ووردو . ته پیکی دوز گؤزومه ده یدی.»
من سؤزونو آغزیندا قویوب دئدیم:« به یم آتیدی؟»
آباجیم دئدی :« یوخ ائشششه ک ایدی.»
آنام هیرص له نیب دئدی :« به یم سیزه دئمه میشم بؤیوکلرین سؤزلرینین آراسینا آتیلمایین؟»
من ایله آباجیم تئزجه نه سه سیمیزی که سدیک. ترلان سؤزونون دالیسینی توتوب دئدی :« ته پیک ائلهآغیریدی کی آغریدان هوشوم باشیمدان چیخدی. اوزامان اؤزومه گلدیم کی یورغان دوشه کده یم. قوهوم قونشودا دؤره می الیب دعا اوخویوب اللاها شکر ائلیرلر کی منه هئچ بیر شئی اولمویوب.آما گؤزومو باغلامیشدیلار. گویا سپاهی باغلاییب ، تاپشیرمیشدی کی شهرده مریض خانایا اپارالار. اما آپارمادیلار. کور اولموشدوم دای اؤلمه میشدیم کی.»
خالام سوروشدو :« به بیر گؤزون کور اولدو آتان بیر سؤز دئمه دی؟»
دئدی :« بیر سؤز دئدی یا دئمه دی بیلمیرم. اونو بیلیرم کی باشیمین اوستوندن قالخاندا هیرص ایله منه باخیب دئدی منیم قیزیم قیرمیزی بؤرک دئییل باشدان باشا قویولا. ادالارینا موغایات اول.گئدیکدن سونرا دا بیر نئچه گون منه اوز وئرمه دی. سورادا آروادلار منی دؤره لییب ، اؤیود وئردیلر کی کیشی دی دا گره ک سؤزونه باخاسان. اونلار بیزه صاحاب دیلار پئمک ایچمه ییمیزی وئریلر. بیرده ار آغاجی گول آغاجی اسیرگه مه وور آغاجی. بئله اؤیودلردن سونرا دا بیر آیری سؤزلری یوخیدی کی. شهره کؤچندن سونرادا منی ووراردی. قونشولار ایسته ردیلر کلانتری یه گئدیب شکایت ائله یم. بیر دؤنه شکایت ائله دیم. اوزر ایسته دی رضایت وئردیم. آما ائوه قاییدان سونرا همان آش اولدو همان کاسا. آخی ایت ایتلیغین ترگیتسه ده سومسونمه غین ترگیتمه ز.
بیزیم ترلان ناهارچاغی کی اولاردی . یئمه یی گتیره نده بوغازیندان گئتمه زدی . مگر خیردا قابلاماسین دولدورونجا. اوشاقلارینین پایین ائوینه آپاراردی.او همیشه اریندن گلئیلیق ائله ییب اونا قارقیش ائله ردی. اما هئچ واخت آرواد اولدوغوندان شکایتی یوخیدی.
بیر گون اباجیم دئدی :« سن جه کیشی اولسایدین یاخجی اولمازدی؟ هئچ آرزو ائله ییبسن کیشی اولاسان؟»
او باجیمین جوابین مشهدی عباد آهنگیله اوخویوب بئله دئدی:« من ، من ، نه قدیر آرواد اولسام دا / ده یه رم مین کیشی یه / بالالاریمی ساتمارام منی قیزیلا / بالالاریم یئمه سه ال وورمارام / من چؤره یه .»
گونلرین بیر گونونده کی گئنه پالتار یوماق واختی ایدی . ترلان سئوینه – سئوینه دئدی :« بیلیرسیز اریم ارواد آلیب. چوخ سئوینیرم. بئکار اولاندا گئدیر اونون یانینا.»
آنام تعجب ایله سوروشدو:« به هله نئیه سوویونورسن؟ کیشی نین ائوله نمه یی سویونمه لی دی؟»
خالام سوروشدو:« تازا آروادینا چوخ یئتیشیر به جیجیک ائله میرسن؟»
دئدی :« آی خانیم جان نه جیجیگی؟ قوی جهنم اولسون.هئچ اونو سوویرم کی جیجیک ده ائله یم؟ هله گئچن هفته کی ائوه گلمیشدی پار – پالتارین وئردیم قولتوغونا. دئدیم داها بو ائوه گلمه. نه واخ دا ایسته دین محضره گئدیب بوشاناق. اودا سیرتیق – سیرتیق باشلادی سیزیلداماغی کی منی چوخ سویور.آخی بیری آروادین سؤریسه اوستونه گونو گه تیره ر؟»
ایندی اونون دویغولارین چوخ یاخجی انلاییرام. بیلیرسیز کیشی اروادینین جانینین بیر تیکه سی دیر. آروادین سئوگیلی سی دیر. اونون یاخجی – یامان گونونده دایاغی دیر. سئویر ظولمونو چکیر. جیجیک ائلیر. آما بو ظولوم حددین اشاندان سونرا ، همین جیجیک کی من بیر قدیره جاق عاغیللی و گؤزل بیر دویغو بیلیرم ، آرادان گئدیر. رحمتلی قاین آتام دئیه ردی کی وای او گونه کی آرواد ارینه جیجیک ائله مییه . وای او گونه کی آرواد دای ارینه اینانمییا. او گون ار – آروادلیغین ائوی ییخیلدی.
ترلانین اری ، اونون ائویندن گئدن دن سونرا ، ترلانین ایشی چوخالدی. ایش او یئره یئتیردی کی ترلانی ائو ایشینه چاغیرماغا قاباقدا واخت آلماق لازیمیدی.اونون بیر جینقیلی دفتری واریدی قونشولار دفترده ناواخ گلمه سینی یازاردیلار. قیزی اوخویاردی.
کارگر گرنونه گؤره ایسته دیم اترلانین و ترلان کیمی کارگر خانیملارین حکایتلرین یازام. آنادان اونون حاققیندا سوروشدوم دئدی :« ترلان ائولرده پالتار یوماغینان اوشاقلارینی گونه چیخارتدی.هر بئش اوشاغینین الی چؤره یه چاتیب داهی انلارین باپنشسته ائله ییبلر.بو ایلده اونو مکه یه گؤنده ره جکلر.»
من ده بو یازیلا ، ترلان و ترلانلارین و بوتون ایشچی لرین که دیرناقلارینان یئری ائشمه کیلن چالیشیب بالالارینی بیر یانا چاتدیریبلار। اللریندن اؤپوب و ایشچی لر گونون تبریک دئمه ک ایستیرم.

*

نقد سیاه مشق های یک معلم - دفتر اول

بررسی کتاب - سیاه مشق های یک معلم - رضا اغنمی

نوشته ی : شهربانو باقر موسوی (قایاقیری) 

حوادث این دفتر در خانواده ها میگذرد. با مضمون های گوناگون در فضاهایی نه چندان متفاوت. اما با دردهایی مشترک و همگانی، پراکنده در سطح جامعه، که با اعتباری یکسان نزد عارف و عامی، دارا و ندار ریشه دوانیده. امروزه، معضل بزرگی شده برای مردمی که بین سنت و تجدد درگیراند. انگارنزد این مردم ، فاصله گرفتن - نمیگویم گسستن – ازسنت های بدخیم بدویت، به مفهوم انکار هویت فرهنگی ست.
این واقعیت را نمیشود کتمان کرد که مشکل آزادی وحقوق زن درایران، سالهاست ازپیچیده ترین معضلات فرهنگی واجتماعی ماست. قوانین به شدت خصمانه وتوهین آمیز به زن، موجب خفت وجدان های بیدار وسرافکندگی اجتماعی شده. فاجعه‍ی بزرگی که حضورسنگین و ننگینش در روزمرگی، بدون کمترین قباحت وندامت، اهانت وبی حرمتی به حقوق انسانی زن، به صورت قانون درآمده. تجاوز و توهین اعتبار پیدا کرده. بطور رسمی قانون شده. قانونی سراسر طلم و ستم، یادمانده از دوران توحش، که ازکراهت وقبح، تقدس جهل رادرمولفه های فرهنگی– دینی رسمیت بخشیده و "زن" شده نیمه‍ی دیگری از انسان!

به گواهی تاریخ زنان، در بیشتر نقاط جهان با این گونه نابرابری ها به مبارزه برخاستند. با عرضه کردن توانائیها، لیاقت فطری خود را در همه زمینه ها ثابت کردند. بامشارکت درعرصه های گوناگون برابر با مردها، شعور کاردانی خود را اثبات کردند. مدعیان ریش و سبیل دار را کنار زدند . کمر مردسالاری و ستون ریشه دارش را خم کردند. به کهکشان ها رفتند. خط بطلان برآن تئوری سفسطه آمیز ضعف و جبن زن کشیدند.
درایران، اما این کار هنوز باغیرت مردان متعصب درجدال است. حقوق فطری و اجتماعی مادر، به پائین تنه زن راه پیدا کرده وبا فحشا درآمیخته. با این حال سال هاست که زنان برای اخذ حقوق برابری بامردان تلاش میکنند. در رژیم گذشته زمینه هایی آماده شد. در اندک مدت توانایی های زنان در محک آزمایش قرار گرفت و نظرها را جلب کرد. ارتجاع، با احساس خطربالقوه به وحشت افتاد. حادثه خرداد۴۲ واکنش آن وحشت بود.
شهربانو، دلسوخته زنی با احساس مسئولیت به کاروانی پیوسته که میداند شب درازاست ومنادیان جهل بیدار! اما پی برده که زمانش فرا رسیده برای آمادگی و بسیج زنان درآشنائی با حق و حقوق طبیعی خود، به ویژه، "انکار اعتبار" احکام تحمیلی، ازهرنوعش که باید پیگیری شود. با مشکلات آشناست. جان سختی های سنت درتنش نشسته. راه بسیار سختی در پیش رودارد.

تجربه های تاریخی نشان داده هراندازه میزان نشراین قبیل آثارحق طلبانه بازبان انتقادی گسترش پیدا کند و زمینه‍ی طرح بعنوان یک معضل بزرگ اجتماعی، و تنها ازمنظر حقوقی و فرهنگی، و با استناد به میثاق های حقوق بشر و سایرنهادهای حقوقی بین المللی با مردم درمیان گذاشته شود، درانظارعموم بیشترجا بازمیکند. مثلن با سازماندهی درابعاد گسترده درکوی و برزن،حتا با برگزاری سمینارها ونشست های علنی و با نظرخواهی ها واستمداد از مراجع جهانی میتوان به حل مسئله امیدوار بود. از سوی دیگر صحنه جهانی ، فرهنگ و تمدن امروزی با گذشته ها، حتا با دهه‍ی قبل تفاوت فاحش کرده. گسترش ارتباطات و علوم مخابراتی جهان را به دهکده کوچکی درآورده است. امروزه درهیچ کجای جهان وهیچ ملت آگاه اجازه نمیدهد که یک فرد به عنوان مثلن مرجع تقلید یا رهبر از طرف دیگران تصمیم گیرنده باشد. یا به نمایندگی از طرف ملیون ها انسان زنده و بالغ، ولایت کند. آن هم به این عذر و بهانه جعلی که هزاران سال پیش ولایت و کفالت تو را به من سپرده اند!
کمترانسان عاقل را در جهان امروزه میتوان پیدا کرد که به برده وار زیستن مادرخود افتخارکند.

درست است که گشودن چنین پرونده سنگین با سابقه‍ی دیرینه‍ی هزاره ها، شرایط مطلوب میطلبد که درحال حاضر حتا طرح جدی آن مشکل به نظر میآید؛ اما با رفتار سنجیده زن ها که بوی متانت مادرانه ش به وضوح قابل درک است، افقهای تازه و درخشانی باز شده که امید زیادی را نوید میدهد. ساماندهی این حرکت بزرگ را باید با یاری مردان مساوی طلب هماهنگ کرد. بر روشنفکران وحقوقدانان وپیشگامان فکری جامعه است که برای دریدن این پرده ننگین و سیاه که بازمانده ای از بدویت وجاهلیت است، عوام الناس را با گوهرخرد انسانی و حقوق فردی آشنا کنند. قصه های دروغ راویان پرت و پلا گوی تاریخ که بعد مذهبی گرفته را نقد کنند. دمل های بدخیم تحمیلی را از پیکر استوارمادران بزدایند.
خوشا، آن فرخنده روزدرخشان، که نوزایی شگفت انگیزی درتاریخ کشور ما خواهد بود.

«سیاه مشق های یک معلم» را بازمیکنم . بایاتی های ترکی اش دلم را به درد میآورد. چشمانم پر میشود.
فلکین قهری منه / گلمدی رحمی منه/ دولدوردو غم پیاله سین / ایچیرتدی زهری منه»
قهر این فلک برمن/ رحم نکرد فلک برمن/ پیمانه‍ی غم را پر کرد/ زهرش را نوشانید برمن.» ص ۲۰
اصالت و ژرفای سخن به خیام پهلو میزند. مخاطب این بایاتی خداست. خدا را به چالش میگیرد. توضیح میدهم:
درادبیات ترکی آذربایجان، منظورازفلک پروردگارهستی ست. که بطور رندانه برای پرهیز از چماق تکفیر به کار گرفته شده. دراین بایاتی ها مخاطب خداست، با زبانی ساده اما گزنده درد دل خود را با او درمیان میگذارد، ولی درواقع خدا را ملامت میکند:
" چرا پیمانه غم را که زهر است پرکردی و به من نوشاندی؟"
همچنانکه معجز شبستری میگوید:
گدا گولنده فلک بیقرار اولار معجز / مباد خنده سسی آسمانه واصل اولا!
وقتی که گدا میخندد خداوند بیقرار(ناراحت) میشود. / مبادا صدای خنده به آسمان برسد!

شهربانو به دنبال ده ها شهربانوی دلسوخته‍ی تاریخ این سرزمین ادامه دهنده‍ی فاشگوئی هاییست که با روایت های تازه، پرده ازسیاهکاریهای جامعه‍ی مردسالاری برمیدارد.
کتاب، دربرگیرنده‍ی هفده داستان درباره‍ی مسائل و گرفتاری های ریشه دارزنان است که نویسنده در هربخش بطورمستقل، مشاهده ها وخاطره های خودرا در قالب داستان، همراه با بایاتی های ترکی که ازاصیل ترین شاخه های فرهنگی رایج درآذربایجان است، هماهنگ بامتن هربخش با زبانی ساده به خوانندگان روایت میکند .
شهربانو، تصویرزنده و روشن جامعه را دراین دفتربه نمایش گذاشته. شمه ای ازمعضلات دیرینه‍ی زن ایرانی را شرح میدهد.   سنت های چرکین جامعه‍ی مردسالاری غرقه درسیاهی های عصر توحش، ازپستوی خانه ها، ازدل های آکنده از اوهام وسنن را به کوچه و بازار میکشاند، نقاب از چهره ها برمیکشد. رنگ و لعاب باسمه ای اجتماع مردانه را درمنظردید خوانندگان میگذارد.

داستان اول، حکایت "صنم و صادق" است. روایت با ضمیر اول شخص شروع میشود. صنم سه دختر زائیده. زندگی ساده و راحتی دارد ولی چون پسرنزاییده، پدرشوهررا خوش نمیاد. با دخالت هموبرای صادق زن دیگری میگیرند. فریده پسر میزاید. صنم ازچشم میافتد. توجه کلی صادق به فریده، شخصیت صنم را بهم میریزد. ازخانه میرود و با این حال دل همیشه با صادق دارد در کمال صدق و صفا. و سرانجام درپناه و حمایت دخترانش بار زندگی را بردوش میکشد.   
مایه حیرت است، انگاربه عقل شان نمیرسد که نوع جنسیت درزایمان اتفاقیست . اختیارش دست مادرنیست که پسربزاید یا دختر. ودرد آور اینکه کسی نمیپرسد چرا دراین میان مادر مورد تحقیر و توهین قرارمیگیرد به خاطر دختر زائیدن ش!

داستان دوم "ترلان"، شیرزنی ست که با رختشویی درخانه های مردم، ۵ فرزند بزرگ کرده است. نویسنده ، ترلان را این گونه معرفی میکند:
«ترلان زن جوان ومادرپنج فرزند قد و نیم قد بود. او ماهی دوبار به خانه مان میآمد همراه بامادر و خاله ام لباس می شست. کاملن بی سواد و روستائی مهربان و خوش صحبتٍ، و درضمن دهن لق بود. مادرم میگفت :
"اگر ایسترسن گیزلی سوزون آشکاراولا ترلانین یانیندا دانیش"
اگر می خواهی سخن محرمانه ات آشکار شود پیش ترلان صحبت کن.
او برایمان قصه ها وحکایتهای شیرینی تعریف میکرد. خودش هم زن خرافی بود. روزی درمورد جن ها حرف میزد که به دهشان حمله کرده بودند. ...   چشم راست ترلان بینائی خودرا ازدست داده بود. روزی مادرم پرسید ترلان باجی چه بلائی برچشم راستت آمده است؟ ... شوهرم دست بزنی داشت. توی روستای ما کتک خوردن زن امری طبیعی است. چندسال پیش یکی ازروزها شوهرم مرا به سختی کتک زد. من هم فحشش دادم. او لگدی برسرم زد که به چشم اصابت کرد. من حرفش را بریدم و پرسیدم: مگر اسب بود؟ خواهرم بلافاصله جواب داد: نه خر بود. مادرم عصبانی شد: مگر به شما نگفتم جلوی حرف بزرگترها نپرید.» صص ۲۴-۲٣
شهربانوادامه میدهد. «به مناسبت روزگارگرخواستم نام و خاطراتش را بنویسم. ازمادرم درمورد سرنوشت او پرسیدم گفت: ترلان با رختشوئی و کارگری درخانه ها، هرپنج فرزندش را به نان و نوائی رسانید واکنون اوتوسط فرزندانش بازنشسته شده وامسال به حج عمره خواهد رفت. ص ۲۷
ترلان، وقتی با خانواده اش روستارا ترک کرده و به شهر کوچ میکند، روزی دراثر کتک خوردن از دست شوهرش، با راهنمائی همسایه، به کلانتری شکایت میکند. شوهربازداشت میشود. ولی هرگز اخلاقش عوض نمیشود. تفاوت شهر وروستا، زمینه های آشنائی با قانون، توسعه امکانات، تحصیل و سامان گرفتن بچه ها درشهر؛ ازجمله مسائل قابل تآمل درباره‍ی تخلیه روستاهاست، که نویسنده، گذرا به اشاره یادآورمیشود .

درداستان "جیران"، خواهربزرگ که عروس خانواده‍ی عموست جوانمرگ میشود. خواهرکوچکتر را که اسمش جیران است به جای متوفا به عقد پسرعمو درمیآورند. نگرانی ازتربیت درست بچه های بی مادر، انگیزه‍ی اصلی این ازدواج است. این گونه گذشت و فداکاریها باهمه تعلقات به گذشته ها، یادآوراحساسی ست از ریشه داربودن عواطف خویشاوندی که در زمانه کنونی رنگ باخته به نظر میرسد.
جیران، داستان شب زفاف را تعریف میکند :
« ...   با جیغ و داد عمویم را صدا کردم. بیچاره سراسیمه ازاتاق بیرون آمد و پرسید:
جیران جان چی شده؟ درحالی که رنگ پریده بود گفتم : پسرعمو بی تربیت شده کارهای بدبد میکند ...» ص ٣٨
در آن دوران، بچه روستائی ها دراثرشرایط زندگی دهقانی وطبیعت آزاد، بیشتراز بچه شهریها درباره‍ی مسائل جنسی میدانستند. درتعطیلات تابستانی وقتی برای مدتی با والدینم به ده میرفتیم. از بچه هایی که دوسه سالی هم ازمن کوچکتر بودند، حرفهائی به گوشم میرسید که ازخُنگی خودم خجالت میکشیدم. وقتی رسیدم به این بخش از روایت شهربانو ازقول جیران، دیدم ازمن ساده ترها هم کم نبوده اند. راستش از شرمساری گذشته‍ی خودم پشیمان شدم!
بگذریم که بعد ازمدتی، جیران به کمال میرسد . با آن همه تلاشی که درتربیت بچه های خواهرش
با مهری یکسان و شقه شده – هم خاله و هم مادر- برعهده داشته است. هرگز از گزند و طعنه‍ی زخم زبان ها مصون نمیماند.
«... بااینکه آنها بچه های آبجی جوانمرگم جگرگوشه هایم بودند اما باز طعنه ها و زخم زبان ها درامان نبودم. مردم به چشم نامادری بچه ها نگاهم میکردند.» ص ٣۹
این حرف ها زمانیست که جیران، به دخترخود بتول به اندازه‍ی بچه های خواهرش توجه ندارد.
دربگومگوها، بتول همیشه معترض مادراست. از بی توجهی و بیمهری او شکایت دارد و مادر،
خود را گناهکارمیداند.
بتول برخلاف خواسته‍ی مادربا پسردلخواهش ازدواج میکند. مشکلات زیادی را پشت سر میگذارد.
سال ها بعد روز تولد جیران تلفن میکند:
«زنگ زدم تا بردستانت بوسه زنم. زنگ زدم تا بردل زنج کشیده ات بوسه زنم. زنگ زدم تا بازوانم را دورگردنت حلقه کنم وبرگونه هایت که دراشگ های جگرسوزت هنوز باقیست بوسه زنم.» ص۴۲


داستان "افسانه"
شهربانو، شاگردی به نام افسانه دارد. گاهی اوقات درمسیرخانه و مدرسه افسانه را می بیند با
برادرش که دختر بچه را به مدرسه میبرد. نویسنده بعد از تعریف مهر و محبت های برادربه خواهرش و آواز خوانی های نرم ولطیف او، روزی متوجه میشود که دردفترتکالیفش که همیشه کلمه آفرین نوشته میشد، این بار نوشته نشده. میپرسد:
- چرا داداش نگاه نکرده"
- دیشب به خانه نیامد
- مسافرت رفته؟
- نمیدانم.
- حتمن خونه دوستش مهمون رفته؟
- هرجا میخواست بره به مامان و بابامون خبر میداد. نمیدونیم کجا رفته.
افسانه در آن سن و سال بچه‍ی حساس و تیز و گستاخ است. که نویسنده با اشاره های کوتاه صفات ذاتی او را به خواننده منتقل میکند. من خواننده را خوش میاد این زبلی و حاضرجوابی افسانه.
همو روی تابلو کلمه ای نوشته دراعتراض به معلم ش. و شهربانو درحال سرزنش اوست.
افسانه به ناگهان با دل پردرد کودکانه اش منفجر میشود:
« خانم معلم دیروز به بابامون خبردادند که پسرت مردار شده و بیا لباس هاشو ببر. بعدش هم گفتند که براش مجلس نگیرید. او مردار شده است و نجس که ترحیم ندارد. بعدشم یک پلاستیک سیاه رنگ گرد و خاکی به بابام داه بودند.
- پس داداشت چی؟ خودشو نداده بودند؟ (میخواستم درمورد سرنوشت جسد بدانم.)
نه خانم معلم. فقط لباسهاشو داده بودند. بابا ومامانمون لباسهاشو بغل کرده بودند وگریه میکردند.
ماهم گریه میکردیم. آخه به خدا داداشمون کثیف نبود. اون خیلی تمیز بود.
بعد درحالی که صدای گریه اش بلندتر و به فریاد شبیه تر میشد گفت:
خانم معلم بابامون میگه، دیگه هیچوقت داداشمون به خونه نخواهد آمد.
کلاس به یکباره درسکوتی غم انگیز فرو رفت.گوئی این بچه های کوچک فهمیده بودند برای شادی روح داداش افسانه باید یک دقیقه سکوت کنند. تنها صدای هق هق افسانه فضای کلاس را پرکرده بود ... » صص۱۰۶- ۱۰۴

افسانه، دراین دفتر میدرخشد. یکی ازبهترین های این مجموعه است که شهربانو درنهایت صفا و صمیمیت، گوشه‍ی چشمی به حال وروزگارسیاسی دارد. ازهرآنچه درجامعه خفقانی بر مردم رفته، از تعلیم و تربیت و روحیه‍ی افسانه های نوشکفته، مهروعاطفه‍ی انسانی برادروخواهر، رفتار سنجیده‍ی معلم، درک احساس وشعور درحال رشد کودک؛ وازهمه مهمترافشای جنایت های رژیم اسلامی و کشته شدن برادر دانشجوی افسانه.

درداستان "نیلوفر" مردی زن خود را در رابطه‍ی ناموسی جلو چشم بچه هایش به قتل میرساند.شهربانو در سرراه مدرسه، خبرجنایتی که شب گذشته رخ داده جسته گریخته شنیده است. با دل آشوبه وارد کلاس میشود. باقی ماجرا را اززبان خودش بشنویم:
« - نیلوفر تا این لحظه کجا بودی؟
با چشمانی گریان و صدایی لرزان که از شدت جیغ و داد و شب گذشته گرفته بود جواب داد:
خانم معلم اجازه، شب بابامون، مامانمون رو با چاقو تکه پاره کرد ما و داداشمون به صدای فریاد مامانمون ازخواب پریدیم و داداشمون را بغل کردیم وهر دو مون جیغ کشیدیم. همه جای مامانمون خون بود و دست بابامون چاقوی خون آلود بود. دست و لباسهایش هم خون بود. خواستیم بریم پیش مامانمون بابامون نذاشت دررو بست و بعد پلیس آمد و ...» ص ۱۱۲
نویسنده ازسرنوشت قاتل چیزی نمینویسد. ولی دراین گونه زن کشی ها که سر از آخور ناموس و غیرت مردانه درمیآورد، به حکم شریعت آزادی قاتل تضمین شده است!
چند سال پیش شنیدم فرزند جوان و ورزشکار قنادی معروف در تبریز که راننده تاکسی بود زنش را به قتل برساند وازطرف دستگاه شریعت به نام دفاع ازناموس تبرئه میشود.
امام جمعه گفته بود "ما نیازمند اینگونه جوانهای باغیرت هستیم!" نمیدانم این داستان غم انگیزکه شهربانو در این دفتر آورده آیا همان است؟

گفتم که درد همه گیراست وعمومی. آبشخورفکری گنداب جهل وتعصب است، بامغزهای پوک و موریانه ای،عارف وعامی درچنبره‍ی جاهلیت به بند اند! داستان "شب بو" از این دست روایتهاست:
شب بو۱۴ ساله به شاهین نامه عاشقانه ای نوشته ومادرشاهین که زن تحصیل کرده ایست و ادعای مثلن روشنفکری راهم یدک میکشد نامه عاشقانه را به پدر دخترکه ناظم مدرسه است برمیگرداند.
پدر، دخترش را به شدت تنبیه میکند. حرف وحدیثی ازتعلیم وتربیت وخزعبلاتی از آبرو و غیرت مردانه ش را به رخ میکشد. شهربانو برآشفته شده و میگوید:
« حالم به هم خورد از آبرو و غیرت و تعلیم و تربیت، مرد حسابی تو باید به عنوان مآمور شکار در زندانها و یا اخته کردن گاو در چراگاهها استخدام میشدی، چرا معلم شدی؟» ص ۱۲٨

درداستان "راحله"، فضا همان گونه است که درداستان های دیگر، اما این جا زن جوانی در مقابل شوخی های بیمزه شوهر جرئت به خرج میدهد و با همان زبان شوهرش پاسخگو میشود تا ...
شهربانو، درماه رمضان برای افطاری خانه راحله دعوت شده است. پس از صرف افطار یوسف آقا (شوهر راحله) میگوید:
«دستت درد نکند راحله خانم ... این خانم ما خیلی خانم خوبیست، اما حیف که اجازه نمیدهد یکی دیگر بگیرم و بیاد دم دستش کلفتی بکند. نمیدانم راحله چه به عقلش رسید که به یکباره گفت: این آقا یوسف ما مرد بسیار خوبی است اما حیف که نمی گذارد یکی دیگر بیاورم دم دستش نوکری بکند. آقا یوسف قندان را برداشته و به طرف راحله پرتاب کرد قندان به سرش نخورد اما به دیوار اصابت کرد و ریزریز شد و شدت عصبانیت یوسف را نمایان ساخت خیزی برداشت و به طرفش حمله ورشد موهایش را به دستش رسید و دور سرش پیچید زن بیچاره و بی دفاع زیر پنجه های قوی او اسیرشد ...» ص۱۴۱

کتاب را می بندم درحالی که داستان هنوز باقی ست. قرار نیست به این زودیها بسته شود. جامعه این را میداند هم چنین شهربانوها که بار اصلی روی دوش شان است و سرانجام، خفت و خواری مرد سالاری به دست زنان باید نابود شود تا مساوات زن و مرد در تمامی عرصه های زندگی عملی گردد. بی تردید این لکه‍ی ننگین فرهنگی بدون مبارزه‍ی زنها هرگز از دامان اجتماع زدوده نخواهد شد. برعهده‍ی جامعه است که با احساس مسئولیت، زمینه های محو و نابودی افسانه‍ی "نیمه انسان" بودن زن و قیمومیت مرد را فراهم سازند. مدعیان تن پرور وانگل های اجتماعی که با نام نمایندگان خدا باجباریت تام، تنورجهل وغفلت مردسالاری را داغ نگه داشته ومیدارند را، به حذف قوانین غیرانسانی مجبور کنند.

ادبیات اعتراضی زنان و تجاوز نهادینه که برزن ایرانی تحمیل شده، میباید به نوعی دادخواهی در سطح بین المللی مطرح شود. به ضرورت چنین اقدام، توجه بیشتر به ادبیات زنان و طرح مسائل بنیادی مولفه های این ظلم فاحش را باید گسترش داد. یادمان باشد جامعه زمانی به آزادی و سلامت نفس میرسد که مادر، برخوردار از حقوق فردی و انسانی خود باشد. زن را نیمه شمردن درردیف محجوران و دیوانگان قراردادن، و سخن گفتن ازکرامت انسانی مادر، فریبی بیش نیست.
واضعان قانونی که زن را نیمه ای ازمرد توصیف کرده و ضعیف النفس، آیا شرمسار وجدان خود نیستند به کسی که شیره‍ی جانش رامکیده، درآغوشش بزرگ شده وانسان شدن را ازاو یاد گرفته، نیمه آدم ش بخواند!
نویسنده‍ی "سیاه مشق های یک معلم" در اجتماع بزک کرده‍ی غرقه دراوهام میلولد. با نشانی های زنده و زبده ازلایه های مردم، با دست پر، پرده از ننگینی ها برمیدارد فرهنگ آلوده و پرهیاهوی زن ستیزی را به زمانه ای که تفکر و اندیشه‍ی انسان دروازه‍ی کهکشان ها را روی بشریت گشوده؛ عریان میکند. ابعاد عقب ماندگی و سیطره‍ی آمریت جهل را به نمایش میگذارد.
شهربانو دلسوخته زنی زخمی ست، آشنا با دردهای زنان. گواینکه دراین دفتر چیزی ازخود نمیگوید و نگفته، اما پیداست که دردعمیق ش روی برگ برگ اثرماسیده. همان اشاره کوتاه کافی ست آنجا که میگوید :
«آقا شوهر ما صدایم را شنید و گفت "ائوه گیتمییه جاخسان کی!" صبرکن به خانه برسیم پدرت را درمیاورم» ص ۱۴۲
روایت های شهربانو را باید شنید. با دل وجان، با ذهن باز نوشید. بایاتی های ترکی را که مفهوم عمیقتری به داستانها داده با دقت خواند، تا ابعاد گسترده‍ی ویرانگر وخفتبار مردسالاری را دریافت. 

*
نقد سیاه مشق های یک معلم درسایت:  اخبار روز

مصاحبه من در رادیو زمانه

سووقه ت

بیر نئچه گون قورتولورسان ، بو غربتین هاواسیندان
گئنه وطن تورپاغینا ، گئدیرسن خوش حالین اولسون
بو اتاق بو دؤرد دوواردان ، سویوق قانلی اینسانلاردان
بو غربتین آجی سیندان ، قاچیرسان خوش حالین اولسون
یار و یولداشین گؤرورسن ، آناوین الین اؤپورسن
وطنی طواف ائدیرسن ، زیارتین قبول اولسون
...
سووقه ت نه ایستیرسن دئدین ، سیفاریش وئریم گلنده
تبریزیمین تورپاغیندان ، بیر اوووج گتیر گلنده
یار و یولداشدان آنامدان ، قوهوم قونشودان آتامدان
مدرسه شاگیردلاریمدان ، بیر خبر گتیر گلنده
تربیت بازارا گئتسه ن ، شیشه گرخانادان کئچسه ن
بوز شووه ره ن شربتیندن ، بیر ایسکان گتیر گلنده
سیخیلدیم قیش هاواسیندان ، هم شاختا همی قاریندان
وطنین باهار یاییندان ، بیر آزجا گتیر گلنده
........
سوغاتی
چند روزی رها میشی ، از این هوای غربت
باز به خاک وطن میری خوش به حالت
از این اتاق از این چهار دیواری ، از آدمهای خونسرد
از تلخی بی کسی ، می گریزی خوش به حالت
یار و دوست را می بینی ، دست مادرت را می بوسی
وطن را طواف می کنی ، زیارتت قبول
...
سوغاتی چه می خواهی پرسیدی ، سفارش کنم وقتی می آیی
از خاک تبریزم یک مشت برایم بیار
از فامیل و همسایه و مادرم ، از دوست و آشنا و پدرم
از شاگردان مدرسه ام ، خبری برایم بیار
تربیت بازار را که دیدی ، از شیشه گر خانه که گذشتی
از آن شربت خاکشیر ، یک استکان برایم بیار
دلتنگ شدم از هوای زمستانی ، از برف و یخبندانش

از بهار و تابستان وطنم ، یک ذره برایم بیار

صنم و صادق با صدای سما

اولین حکایت کتاب سیاه مشق های یک معلم « حکایت صنم و صادق » است . صنمی که آرام و بی صدا به گناه بی گناهی سوخت . وقتی چکیده حکایت را با صدای سما از رادیو قاصدک شنیدم بی اختیار اشک ریختم . در سوگ زنی گریستم که بی صدا می گریست . گوئی می ترسید بگویند یئرینه ایشه ماغین بس دئییل بیرده بیر شیرین چای ایستیرسن ؟ ( شب ادراریت بس نیست چای شیرین هم می خواهی ؟ ) . برای گوش کردن حکایت اینجا کلیک کنید .

شب بو

یکی از بعد از ظهرهای گرم تابستانی بود . راضیه زنگ زد و گفت حیاط را جارو کرده و گلیم پهن کرده ام آقا پرویز هم از بناب خیار آورده بیا بشینیم تو حیاط هم خیار بخوریم و هم در مورد موضوعی باهم حرف بزنیم . گفتم که می آیم . خیارهای بناب بزرگ ( تقریبن سه چهار برابر خیار معمولی ) و خوش طعم هستند .و در هوای گرم تابستان با نان و پنیر لذت خاصی دارند . دختر پنج ساله ام را آماده کردم و از خانه بیرون آمدیم می خواستم در را قفل کنم که یکی صدایم کرد : خانم ببخشید دختر خوب خانه دار و باسلیقه و خوشگل سراغ دارید ؟ به طرف صدا برگشتم . چهار خانم چادر مشکی پوش روبرویم ایستاده بودند . اینها خواستگار بودند . در تبریز هنوز هم معمول است که مادر و خاله و عمه و خواهر و ... چادر مشکی سرشان می اندازند و کوچه به کوچه دنبال دختر می گردند وقتی دختری را پسندیدند وعده می گیرند و باداماد برای دیدن دختر خانم می آیند . بلافاصله دست دخترم را گرفتم و با خنده گفتم : این هم دختر، هم خوشگل هست هم خانه دار سفره را که پهن می کنم فورن دستمال و نمکدان و نان را سر سفره می آورد . خندید و گفت : نه خواهر دختر شما تو خونه مونده و پیردختر شده . ما جوانترش را می خواهیم . خانه صاحبخانه مان را نشان دادم . او دختر دم بخت داشت و مثل من از این نوع خواستگارها خوشش نمی آمد و به ما هم سپرده بود به کسی آدرسشان را نگوئیم . اما من آنروز شوخی ام گرفته بود در حالی که در خانه مان را قفل می کردم آنها زنگ صاحبخانه را به صدا درآوردند و تا بخواهم دور شوم خانم در را باز کرده بود . مثل اینکه فهمیده بود کار کار من است چون داد زد شهربانو کجا فرار می کنی مگه برنگردی ، بخدا می کشمت لامذهب . اما من به سرعت دور شدم .
چادرم بر سرم و دست دخترم در دستم بود . موهای دخترم بلند شده و تا شانه اش ریخته بود خانمی که با چادر مشکی صورتش را محکم گرفته بود و فقط دو تا چشمهاش دیده می شدند از روبرو می آمد به من که نزدیک شد گفت : خانم جان قربانت بروم سر این بچه روسری بیانداز . گفتم : خودتان که می گوئید بچه . حرفم را قطع کرد و گفت : مرد که بچه و بزرگ و جوان نمی شناسد موهایش را که ببیند هوس می کند و .. جواب دادم : ای بر پدر مردی لعنت که به یک بچه .... لا اله الا الله . گفت : این حرف را نزن مرد است بالاخره نمی تواند جلو هوس خود را بگیرد .شما مواظب دخترت باش . خوب چه می توانستم بگویم . چشم را گفته و براهم ادامه دادم باز چند قدمی برفته بودم که از دور گروهی بانوی چادرمشکی پوش نمایان شدند و با شعار مرگ بر فلان کس و مرگ بر بهمان کس داشتند به من نزدیک می شدند . این خانهما بعد از ظهرها بیکار بودند و از قرار معلوم باز در خانه ای مجلس عزاداری بود و آنها برای خواندن فاتحه می رفتند . به مادر و خواهر و ... داغدیده می آموختند که نباید گریه کنید و خوشحال باشید ، او به بهشت رفته ، گریه و نوحه کفر است و بخندید تا دشمن خوشحال نشود . کسی هم نمی گفت عزیز من دست از سر مردم بردارید و بگذارید در سوگ عزیزان از دست داده شان نوحه سر دهند و گریه کنند . به یکی می گوئید مردار شده گریه نکن ، به دیگری می گوئید به بهشت رفته گریه نکن . دست از سر این مصیبت دیده ها بردارید . خلاصه ، اوزون سؤزون قیسساسی ( مطلب را خلاصه کنم ) به من کمی نزدیک شده بودند ، یکی از خانمها چشمش به پاهای من افتاد و چپ نگاهم کرد و یک دفعه صدای مرگ بر بدحجاب بلند شد و یکی جلو آمد و گفت : این جورابها چیست که پوشیده ای ، خجالت نمی کشی ؟ به سگ هم چنین جورابی بپوشانی زیبا می شود و مردان و... و گناهش به گردن توست . ته دلم گفتم ای بر پدر مردی لعنت که مواظب نفس خود نیست . اگر بگویم نترسیدم اصلن باور نکنید . البته که ترسیدم خیلی هم ترسیدم . و گفتم : خوب فکر کردم چادرم رویش را می پوشاند و جورابم دیده نمی شود . گفت : دیگر از این فکرها نکن . البته که نمی کنم من و این فکرها ؟؟؟ خان آزیدی آواجیقدا ، بیری ده گلدی باخجاجیقدان ( منظور توی محله ما خان کم بود یکی هم از محله دیگر آمد ) از سوی مردها متلک و ناسزا و امر و نهی به قدر کافی می شنویم .
به قول زنده یاد احمد شاملو : روزگار غریبی ست نازنین .
از کوچه تنگ و باریک و طولانی و متلک زنان عزیز جان سالم به در برده وارد خیابان شده بودم خیابانی که تازه احداث شده بود و تقریبا اول خیابان مسجدی نمایان بود . این مسجد مانع اتمام احداث بود . یکی میگفت : خراب کردن مسجد گناه است باید این اینجا بماند و دیگری می گفت : در این خیابان سه تا مسجد بزرگ داریم و برداشتن این مسجد اشکالی ندارد ( بالاخره اگر اشتباه نکنم آقای عبدالعلی زاده با هزار زحمت توانست اجازه تخریب این مسجد را گرفته و موجب اتمام کار خیابان شود ) . خوب حالا نوبت مردها و پسرهای لات و بیکار بود . سر بازار دست فروشها قدم زنان اجناس خود را تبلیغ می کردن و گاهی به آدم نزدیکتر می شدند و در گوشی کوپن دارم نفت ، برنج ، قند و غیره و بعضی متلکهای چندش آور می گفتند . هرقدر جلوتر می رفتم متلکها رکیکتر می شد و با اینکه پیاده روی را دوست داشتم مجبور به رفتن با تاکسی شدم . با دخترم در صندلی عقب تاکسی که مردی نیز نشسته بود نشستیم . صدای مرد را می شنیدم که حرف می زد اول به خودم گفتم طفلک اعصابش خراب است و با خودش حرف می زند . اما صدای دخترم من و راننده را متوجه خودش کرد . دخترم که نزدیک او نشسته بود یک دفعه با صدای بلند گفت : ای وای شما چرا حرفهای بدبد میزنید . به مامانتون میگم فلفل به دهنتون بماله . تازه دوزاری من افتاده بود . مرد پررو هرهر خندید و موجب عصبانیت راننده شد وتاکسی را نگه داشت و گفت پدرسوخته و ... از همان در پیاده شو و برو گم شو تا نزدمت . مرده پیاده شد و راننده بدون یک کلام حرف و سوار کردن مسافر ما را به مقصد رسانید .
به خانه راضیه رسیده بودم . گوئی از هفت خوان رستم گذشته ام . اگر مرحوم رستم و اسفندیار زنده بودند به طور یقین امتیاز هفت خوانشان را به ما زنان میدادند که از چنگ مزاحمین خیابانی جان سالم بدر می بریم . دلم می خواست با راضیه بشینم گل بگویم و گل بشنوم . اما انگار آن روز بخت با من یار نبود . اصلا این بخت لعنتی کی یار من بود که آن روز هم باشد . راضیه گفت : این دختره بی چشم و رو رامی بینی ؟ پرسیدم کدام دختر؟ گفت : شب بو ، دختر آقاناظم را می گویم . ( آقا ناظم یکی از اقوام بود چون ناظم مدرسه ای بود و بد اخلاق هم بود و هم اسم آقا پرویز بود همان آقا ناظم خطابش می کردیم ) از آن سن و سالش خجالت نمی کشد دختره پررو به شاهین من نامه عاشقانه نوشته . گفتم : آخه این دختر هنوز بچه است و چهارده سالشه . تو همون عالم رویا و بحران بلوغ این کار را کرده .می توانی یواشکی صدایش کنی و نامه را به خودش برگردانی و نصیحتش کنی که دیگر از این کارها نکند . ناراحت شد و گفت : چی داری می گی چه بحران بلوغی ، دخترها به خاطر شاهین من خودشان را هلاک می کنند . برای شاهین من سرودست می شکنند . میدونی چیکار کردم ؟ نامه را توی پاکت گذاشتم آدرس آقا ناظم را روی پاکت نوشتم خودم هم یک یادداشت براش نوشتم که مواظب دختر ... باش تا از این غلطها نکند . یکه خوردم و بلافاصله گفتم : نه تو این کار را نمی کنی . حتمن نامه را به مادرش فرستادی . دیوانه که نشدی . گفت : نه چرا به مادرش ، اون زنه تربیتش نمی کرد و بهش تذکر می داد باز روز نو روزی از نو ، برای محکم کاری به پدرش فرستادم و حساب مادر و دختر بی چشم و رو را رسیدم . گفتم : پس برای شب بو فاتحه و یاسین بخوان . زن بی انصاف دختر بدبخت را به شکنجه فرستادی دست قصاب سپردی . می خواستم حرفم را بزنم که شاهین سررسید . او پسر شیک پوشی بود که برای نشستن بر دل دخترها از هیچ تلاشی دریغ نمی کرد و مادرش هم به ناز شست پسرش افتخار می کرد . خلاصه برای دلربائی از دختران به هر شکل و رنگی درمی آمد . ( طبق معمول که ما به دوستان و فامیل دور خاله یا عمو می گوییم ) بعد از سلام و احوالپرسی گفت : خاله جان دختر کش شدم . منو چه جوری می بینی ؟ گفتم : مثل تخم مرغ چهارشنبه سوری . مادرش با قاه قاه خنده گفت : قربونتسیا برم خاله شوخی می کنه البته که دختر کش شدی . آره داشتم می گفتم آقا ناظم هم زنگ زد و ازم معذرت خواست و قول داد که دیگر تکرار نشود و....
چند روزی گذشت . یکی از روزها خانه آقا ناظم بودیم . دخترک بیچاره چای آورد و گوشه ای نشست . قبلن مادرش به من گفته بود که شب بو توسط پدرش به سختی تنبیه شده و لازم به پرسیدن نبود . اما باز آقا ناظم سر صحبت را باز کرد وبرمنبر سخنرانی نشست و در باب تعلیم و تربیت چنین سخن راند : من در امر تعلیم و تربیت به بچه خودم نیز رحم نمی کنم . سیم ضبط صوت را باز کردم و به جانش افتادم . قویون کیمی مه له تدیم (منظور مثل گوسفند به التماسش انداختم ) . گفتم : بار اولش بود دوره بحرانی بلوغش است . فکر می کنم نصیحت و تذکر، آن هم توسط مادرش ، کافی بود . عصبانی شد و گفت : این بلوغ چه بهانه ای است که به زبان شماها افتاده ؟ قرار نیست که بچه هایمان هرغلطی دلشان خواست بکنند و بعد گناه را به گردن بلوغ بیاندازند . دختر خطاکار باید تنبیه شود قیزینی دؤیمویه ن دیزینی دؤیه ر ( کسی که دخترش را نزند خودش را می زند ، منظور پشیمان می شود ، یا برای تربیت دختر کتک لازم است ) . گفتم : تو باید به عنوان مامور شکنجه در زندانها و یا اخته کردن گاو در چراگاهها استخدام می شدی ، چرا معلم شدی ؟ با شوخی جواب داد : کتک از بهشت آمده ابن سینا و فلان کس و بهمان کس هم این را تایید می کنند ، تو که از تعلیم و تربیت چیزی نمی دانی ، اصلن خاک توی سر کسی که تو را معلم کرده . دیگری گفت : خاک توی سر این مادرکه شب بو را لوس کرده و او جرات نوشتن چنین نامه ای را به خود داده . از هر دهانی آوازی بلند شد و هر کسی خاک را توی سر دیگری می ریخت و من گیج و مبهوت فقط تماشا می کردم . راستی خاک توی سر چه کسی ؟

افسانه

یکی بود یکی نبود ، زیر گنبد کبود ، غیر از خدا هیچ کس نبود . توی کوچه پس کوچه های قدیمی این شهر شلوغ یک مدرسه دخترانه بود . توی این مدرسه دوازده تا کلاس بود . یکی از این کلاسها مال من بود . کلاس من پر بود از گلهای رنگارنگ . لاله و نرگس و لادن ، زهرا و لیلا و سوسن و ... یکی از این گلها افسانه بود افسانه دختر خوب و مرتبی بود . تکالیفش را مرتب انجام می داد و هر روز که دفترش را نگاه می کردم ، سمت چپ سطر آخر تکلیفش کلمه آفرین کوچکی با رنگ سبز نمایان بود این کلمه خط داداش او بود . به قول خودش داداشش دلش به حال معلم حیونکی می سوخت که این همه مشق را باید ببیند . دست داداشش درد نکند که به فکر معلم بود . افسانه درس را زود یاد می گرفت و بقیه زمان کلاس برایش خسته کننده بود و حوصله اش سر می رفت . بعضی وقتها که مشغول تمرین و تکرار درس بودم افسانه را در کلاس گم می کردم وقتی به جستجو می پرداختم از زیر نیمکت بیرون می آمد . می پرسیدم : زیر میز چه کار می کنی ؟ جواب می داد که کاری نداشتم و حوصله ام سر رفت و داشتم این زیر صبحونه مو می خوردم . می پرسیدم : چرا حوصله ات سررفته ؟ می گفت : خانم معلم شما زیاد حرف می زنید . درس رو یاد گرفتیم چرا باز می گوئی . بالاخره برایش توضیح دادم که همه در اولین مرحله درس را یاد نمی گیرند . بعضی وقتها هم برای اینکه حوصله بچه ها سر نرود و به کلاس علاقه داشته باشند وسط ساعت می گفتم یک سرود بخوانید و آنها اکثرا عروسک خوشگل من و یا توپ قلقلی را می خواندند . تعداد دانش آموزان زیاد بود و استعداد یادگیری مختلف و من مجبور بودم همه را در نظر بگیرم . بجز افسانه کسی اعتراضی نداشت . فقط او بود که صادقانه اظهار می کرد که حیف زیاد حرف می زنم وگر نه من دوست داشتنی هستم .
یادم می آید دوران دبستانیم زنگهای نقاشی مدل چهره نما می خریدیم و نقاشی دو تا گیلاس و گلابی می کشیدیم و یا به کمک ته استکانمان سیب می کشیدیم . اما من از این روش خوشم نمی آمد و هر بار موضوعی را مثل انشا انتخاب کرده و برایشان تکلیف می دادم . روزی گفتم خانه و خورشید و آدم بکشید . او خورشیدی بزرگ و زرد با قیافه ای خندان دربالای صفحه کشید . خانه اش بزرگ بود و لامپهایش دیده می شد و پسری که قسمت قابل توجهی از صفحه را پر می کرد که گویا داداش بزرگش بود . این نقاشی آرامش زندگی و علاقه اش را به خانواده نشان می داد .
روزی از روزهای خدا ، اول صبحی که راهی مدرسه شدم افسانه و داداشش را جلوتر دیدم داداش دست خواهر کوچولویش را گرفته بود . به واسطه یکی بودن مسیر به دنبالشان راه افتادم . بعد از کمی راه رفتن گفت : داداش خسته شدم . داداش ایستاد پشت به او خم شد و او بر پشت داداش سوار شد . جوان با دو دست خود از پشت خواهر را محکم گرفت و خواهر بازوانش را دور گردن برادر حلقه کرد و محکم به او چسبید . چند قدمی راه نرفته بودند که افسانه ما باز گفت : حوصله ام سررفت برام بخون .
داداش گفت : خانیم قیزام گلین آلین ، گؤزل قیزام گلین آلین ، که بینیمه کتلر سالین ( دختر خانمی هستم بیائید و مرا بگیرید ، دختر قشنگی هستم بیائید و مرا بگیرید ، روستاها را مهرم کنید )
گقت : تمومش نکن یکی دیگه بخون . باز داداش خواند : بو قیز دئییل قایقاناخدیر ، اره گئده جاخ قوناخدیر ( این دختر نیست خاگینه یه ، میره خونه بخت مهمونه )
گفت : تمومش نکن بازم بخون . داداش باز خواند : قیز قیزیلا دؤنوبدور خبری یوخ اوغلانلارین ( دختر طلا شده ، پسرها خبر ندارند )
باز گفت : نمیشه یکی قشنگشو بخونی : داداش دوباره خواند : قیز قیزیل آلما ، ده ر یئره سالما ، کئت مدرسییه بئواختا قالما ( دختر سیب طلاست ، بچین زمینش نیانداز ، برو به مدرسه ، دیر نکن )
گفت : حالا خوشم اومد .
دم در مدرسه رسیده بودیم . از پشت داداش پیاده شد . پرسید : میایی دنبالم ؟ داداش جواب داد : نه دیگه دانشگاه دارم .
از داداش خداحافظی کرد و وارد مدرسه شد .
صبح زیبائی بود . غیر منتظره شاهد ملودی زیبا و دل انگیزی شده بودم . محبت و صفای خواهر و برادری سرمستم کرده بود . خوش به حال افسانه که چنین خوشبخت بود . این هم داداش بزرگ داشت من هم . هر وقت مادرم او را مامور می کرد که کوچه خلوت است و ما را تا خیابان برساند چه اخم و تخمی می کرد . حالا هم موجودی خشمگین است و تا بخواهی بگوئی بالای چشمت ابروست چنان چپ نگاهت می کند که انگار می خواهد چشمهاتو از کاسه در بیاورد . حالا خدا کنه اینجارو نخونه بعد به من زنگ می زنه و می گه شهربانو گوش تو کشیدن لازم داره . اما خیلی دوستش دارم خدا سلامتش کنه .
روزی از روزها که تکالیف را کنترل می کردم آفرین سبز رنگ را در دفتر افسانه ندیدم . پرسیدم : چرا داداش نگاه نکرده . جواب داد : دیروز به خونه نیومد . پرسیدم : مسافرت رفته ؟ گفت : نمیدانیم . گفتم : حتما خونه دوستش مهمون رفته . گفت : نمیرفت . اصلن نمیدونیم کجاست . چند روزی سراغش را گرفتم و هنوز خبری از داداش نبود . روزی به مدرسه آمد و ساکت بدون شلوغی و سر و صدا سر جایش نشست . حرفی نزد ، اعتراضی نکرد . در گوشه ای مظلوم و گنگ نشست . پرسیدم : افسانه چه شده ؟ جواب داد : هیچ نشده . آن زنگ همراه با نگرانیم گذشت . این دختر چه مشکلی دارد . بعد از خوردن زنگ عادت داشت جلوبیاید و بپرسد : خانم معلم خوردنی بدم ببرید تو دفتر بخورید؟ اما امروز نیامد . زنگ خورد توی سالن داشتم به طرف کلاسم می رفتم که دوستی جلویم را گرفت و گفت : میدانی افسانه چکار کرده ؟ گفتم : نه ، مگر چه کار کرده ؟ گفت : توی تخته نوشته ... خر است . خوب معلومه معلمی که زنگ ریاضی عروسک خوشگل و توپ قلقلی را بخواند شاگردش هم می شود افسانه . این بچه بی تربیت باید تنبه شود . گفتم : طرز اداره کردن کلاس به خودم مربوط است و به هیچ کس اجازه دخالت نمی دهم و تنبیه کردن و نکردن شاگردم نیز به خودم مربوط است . با ناراحتی به طرف کلاسم میرفتم که او صدایم کرد و ایستادم عذر خواهی کرد و گفت که منظور بدی نداشت . نرنجیدم . چرا که این اخلاق ما انسانهاست اول دل همدیگر را می شکنیم و بعد عذرخواهی می کنیم .
وارد کلاس که شدم دیدم افسانه جلوی تخته سیاه ایستاده و مبصر می گوید فلان کس گفت تا روشن شدن تکلیف این بچه بی تربیت باید همین جا بایستد . پاک کن را برداشته و آن ناسزا را پاک کردم و گفتم : افسانه خانم از تو نوشتن این حرفهای زشت بعید است . یک دفعه با صدای بلند گریه سر داد و گفت : خوب کردم نوشتم . خوب و .. خر است دیگر . گفتم ناسزا گفتن به کسی که فقط تصويرش را ديدی کار بدی است تازه هنوز تنبيه ات نکرده هم گريه می کنی و هم فحش می دهی ؟ بگو ببينم موضوع چيست ؟ با همان هق هق گريه چنين جواب داد : خانم معلم ديروز به بابامون خبر دادند که پسرت مردار شده و بيا لباسهاشو ببر ، بعدش هم گفتند براش مجلس نگيريد او مردار است و نجس که ترحيم نمی خواهد . بعدشم يک پلاستيک سياه رنگ گرد و خاکی به بابام داده بودند . پرسيدم پس داداشت چی ( می خواستم در مورد سرنوشت جسدش بدانم ) گفت : فقط لباسهاشو به بابام داده بودند بابا و مامانمون لباسهاشو بغل کردند و گريه کردند ما هم گريه کرديم . آخه خانم معلم به خدا داداش ما کثيف نبود . اون خيلی تميز بود . خانم معلم داداشم دیگر هیچ وقت به خانه نخواهد آمد . کلاس به یکباره در سکوتی غم انگیز فرو رفت . گوئی این بچه های کوچک فهمیدند که برای شادی روح او باید چند دقیقه سکوت کرد . و تنها صدای هق هق افسانه فضا را پرکرده بود . و من معلمی که می بایست تسکین بخش دل سوخته و دردمند گل گوچکم می بودم گنگ و مبهوت برجایم خشک شده واین هق هق دلخراش را تماشا کردم . زنگ که خورد دوستم با کنجکاوی و هیجان جلو آمد و پرسید : چی شد تنبیه اش کردی ؟ گفتم : نه هیچ چیز نشده فقط داداش افسانه هرگز به خانه نخواهد آمد. نگاهی به من کرد و هر دو ساکت شدیم گویا این سکوت ما سخن می گفت از این درد جانکاه .