2010-02-25

کاچی یا قویماق

کاچی یا قویماق را خیلی ها می شناسند. خیلی ها برای صبحانه خورده اند و خیلی ها با شنیدن کلمه کاچی به یاد زنی افتاده اند که نوزادی به دنیا آورده است. کاچی غذای زائوست. شیرینی تولد نوزاد و نقل و نبات سر سفره خانه زائوست. غذائی که هزینه زیادی ندارد . آرد و شکر و روغن و آب می خواهد. آن قدیمها با روغن حیوانی یا ساری یاغ می پختند. دوا و درمان که زیاد نبود . زائو کاچی می خورد و خوب می شد. می گفتند روغن حیوانی یا همان روغن زرد انرژی از دست رفته زن را تامین می کند. زائیدن شوخی نیست که جاندان جان آیریلیر ( از جان جانی تازه جدا می شود.) خوردن کاچی داغ و شیرین و خوشمزه بعنوان صبحانه آن هم با نان تازه ، لذت خاص خود را داشت. اما وقتی زائو را وادار می کردند که روغن روی کاچی را سر بکشد ، ماجرا خیلی غم انگیز می شود.آخر مادربزرگها و به طور کلی قدیمی ها که کار و فعالیتشان زیاد بود و چندین بچه پشت سر هم به دنیا آورده بودند، عقیده داشتند که این روغن زخم را التیام می بخشد و زائو را ده روزه مداوا می کند. آنها به راحتی می توانستد روغن را بخورند. تا انرژی از دست رفته بدنشان به نوعی تامین شود . بعضی ها هم به جای کره روغن زرد را بروی نانشان می مالیدند و با لذت تمام می خوردند. آنها با روغن غذاهای متنوعی درست می کردند و می خوردند. خیلی ها هنوز هم غذاهای روغنی را دوست دارند و درست می کنند و می خورند. مثل دورمه ش که داخل یک کاسه روغن حیوانی نان تازه خشک را خرد می کنند و پنیر رنده شده یا شور نیز اضافه کرده خوب هم می زنند و می خورند. یا کله جوش که با روغن و پیازداغ و نعناع و کشک درست می کنند و می خورند. کله جوش ماکو سبزی مخصوص صحرائی و گوشت قیمه شده و کشک و مخلفات دیگر می خواهد و پخت اش زحمت و کار زیاد می طلبد و بیشتر در زمستان و سالی یکی دو بار می پزند و فامیل دور هم جمع می شوند. این کله جوش با آش رشته و آش کشک تفاوت زیادی دارد. کله جوش ماکوئی یک وعده غذای کامل است. اما آش قاپی یا جا یولداش ( آش تا دم در دوست آدم است .) یعنی آش شکم را پر می کند اما آدمی را سیر نمی کند.
آن روز که به دیدن گل صنم رفتم از من با کاچی پذیرائی کرد. گفتم : این وقت عصر و کاچی؟ خیر باشد کسی زائیده؟
گفت : نه کسی نزائیده خودم دلم خواست بپزم. به کوری چشم مادرشوهر مردسالارم . یادت هست بچه ام که به دنیا آمد همین کاچی را ، همین آرد و روغن را مادرشوهر از من دریغ کرد ؟
گفتم : حالا که دستش از این دنیا کوتاه شده بر روحش فاتحه ای بخوان و بگذر. داری حرص و جوش سی پنج سال پیش را می خوری. آن زمان آداب و رسوم این چنین بود. حالا که غذائی به این خوشمزگی پخته ای نوش جانش کن. با طناب گذشته ها خودت را خفه نکن.
آلمانیها ضرب المثلی دارند که می گویند:
Die Zeit heilt alle Wunde.
مرور زمان زخمها را التیام می بخشد.
اما طرز پخت کاچی که فکر می کنم اکثر خانم های عزیز بلدند:
برای پختن کاچی کافی است که یک لیوان آرد و و یک لیوان شکر را با هم قاطی و سپس با دو لیوان آب ولرم خوب قاطی و یکنواخت کنید. بعد داخل روغن حیوانی یا کره ذوب شده ریخته و خوب به هم بزنید. و روی اجاق با شعله کم بگذارید که بجوشد. هر وقت دیدید روغن با جوش ملایم روی کاچی را گرفت آن وقت معلوم می شود که کاچی پخته و برای خوردن آماده است.
یک نوع دیگر کاچی هم این است که اول آرد را با روغن تفت می دهیم به طوری که آرد طلائی شود و نسوزد . بعد شکر و آب را اضافه کنیم و خوب قاطی می کنیم و می گذاریم زیر شعله ملایم بپزد و روغنش بالا بیاید.
نوع سوم کاچی هم ، کاچی ترکیه است که آن را با نشاسته و شکر و شیر می پزند . تفاوت کاچی ترکیه با فرنی در این است که داخل کاچی ترکیه به جان آرد برنج ، نشاسته می ریزند.
*

2010-02-21

آنا دیلی اوچون

اوشاقلیقدا کیتاب ندی بیلمزدیم. اوشاقلیق عالمیم ، مهناز مهرناز حکیمه صنم گیلنن بئش داش آیاق جیزیغی قاوالاقاشدی اویناماق آنلامیندایدی. گونوزون دادلی اویونلاری بؤیوک آنامین گئجه ناغیللارینان قورتارایدی. گئجه نی ناغیللاریمین ملک محمدی زومرود قوشو آق قیزینان بیرلیکده شیرین یوخویا گئده ردیم. اوشاقلیغیمیز هله تئزه باشلانیردی کی دئدیلر : آدیزی مدرسیه یازمیشیق گئدیب درس اوخویوب ساوادلاناجاقسیز. مدرسه نین ایلک گونلری خط باشینان کئچدی . آی با کلاه – آی بی کلاه – ب بزرگ – ب کوچک . اوندان سونرا اؤیرتمنیمیز فارسی کیتابینین ایلک صحیفه سینی آچیب بیزه کیتاب اوزوینن درس وئرمه یی باشلادی. کیتابین ایلک صحیفه سی هئچ یادیمدان چیخماز . بیر آناینان قیز شکیلی . آنا اتک بلوز گئیمیشدی. بیر بالاجا گوللو لئچک ده باشینا باغلامیشدی . آیاقلاریندا دا دیک دابان باشماغی واریدی . همانلاردان کی منیم آنامین دا واریدی . آیاغینا گئییب دولاناندا بیر گؤزل شیققیلداردی. شیققیدیم باشماقلار کیمی . شکیلده کی آنا قارا قاش گؤز بیر خانیمیدی . دوداقلاری دا قیرمیزیدی. آنا بالانین شکیلینین آلتیندا بیر شئی لر یازیلمیشدی کی اؤگه شندن سورا آنلادیق کی یازیب : آب – آب – ماما – آب – ماما – آب »
سونرا اؤیرتمن خانیم بیر بارداق سو سویو بیزه گؤرسه دیب سوروشدو : اوشاقلار بو ندی ؟
مهناز دئدی : لیوان
مهرناز دئدی : ایسکان.
اؤیرتمن خانیم دئدی : یوخ اوشاقلار بو لیوانین ایچینده کین سوروشورام .
هامیمیز بیرلیکده دئدیک : سو .
دئدی : هه لیوانین ایچینده کی سو دور . آما بیز ایندی ایستیریک بو سویون اوخوما یازماغین اؤرگنک. بو سویون بیر آدی دا « آب » دی.
هله تئزه زحمتیمیز باشلاندی. بیزیم ائوده دئدیغیمیز سوینان اؤیرتمن خانیمین دئدیغی آبین یازیب اوخوماغیندا فرقی واریدی. ایکی سینین ده آدی دیل ایدی . آمما سو آنا دیلیدی . آنا دیلی ده ساواد دئیلیدی. مدرسه قورتولاندان سونرا ائوه قاییتدیم. خط دفتریمی چیخاردیب یازماغا باشلادیم . آب – ماما . اؤیرتمن خانیم بیر صفحه خط باشی وئرمیشدی . یازیب قورتاردیم. سورادا حئساب باشلاندی . حئسابی دا خط باشی وئرمیشدی . بیر – ایکی – اوچ – دؤرد – بئش . اؤیرتمن خانیم تاپشیرمیشدی کی خط لریمیزی یازا – یازا اوجادان دا اوخویاق بلکی غلطیمیز اولسا آتا – آنامیز دوزه لتسین . اونون اوچون ده من اوجادان اوخویا – اوخویا یازیردیم . آباجیم سسیمی ائشیدیب دئدی : آی بالا غلط غولط اوخورسان . بیر ایکی دئمه کی یک – دو – سه – چهار – پنج دئگینن.
وای ! وای ! وای ! عجب گیره کئچمیشیق ها ! من کی یولداشلاریمنان بئش داش اوینویاندا بیرلر – ایکی لر – اوچلر و .. دئییردیم. بس بو یک – دو هاردان باشیما چیخدی؟ اؤیرتمن خانیم دا آباجیم کیمین دئییردی ها !
آباجیم دئدی : اگر ایستیرسن ساوادلی اولاسان ، گرک اؤیرتمن خانیم دئدیغی کیمی اؤرگه نیب، بیر ایکی نی بوراخاسان.
نییه به یوخ ؟ چوخ دا گؤیلوم ایستیر ساوادلی اولام. آباجیم کیمی ناغیل کیتابی ، آنام کیمی قازئت ، بؤیوک آنام کیمی ترکو شعر اوخویام. بؤیوک آنام کی یازماغی ائله فاراساتلی بیلمیردی، آمما بیر گؤزل اوخوردو قرآن ، شعر ، قازئت. هله قیامت گونونون شعرلرین ده اوخوردو. قبرین ایچینده کی ایلانلار عقرب لر نکیر مونکور . « قبرین اول گئجه سی رحم ائله آللاه بیزه » واللاهی آدامین توکلری جانیندا بیز دوروردو.
هردن مهرنازدان سوروشوردوم : ندن دی کی بؤیوک آنا گؤزل اوخویور آما یاخجی یازابیلمیر. یازیلاری جوهر ایچیندن قورتولوب کاغاذدا یئرین قاریشقانین آیاق ایزینه بنزیر؟
دئییردی : آخی او فارسی مدرسییه گئتمییب کی.
ایلک کلاسین لاپ چتین درسی الفبانی ازبرله مک ایدی. اؤیرتمن خانیم بیزدن ایسته دی کی الفبانی بیر گؤزل ازبردن اؤگه نک. گئجه یاری دان کئچدی ، اؤرگنه بیلمه دیم . آنامین زحمتی تنبیهی هئچ فایدا وئرمه دی . آخیردا آقاجانیم دئدی : قیزیم دور یات ساباح سنین له بیرلیکده مدرسیه گلیب اؤیرتمن خانیم دان مهلت ایسته رم.
ساباحیسی گون آقاجانیملا بیرلیکده مدرسیه گئتدیک. ائله بیل کی الفبانی ازبرله مین بیر من دئییلدیم . نییه کی آقاجانیم مهرنازین حکیمه نین رحیمه نین ده وریندن کفیل اولدو. او گون کیلاس تمیرن ایله کئچدی. اؤیرتمن خانیم داها ساباها هئچ نم نوم ایسته میردی. ائوه گله – گله ساباحین الفبا ازبرله مه سینین قارا قئییدی جانیمی آلدی.هله یاندیرمالی یئری ده بویودو کی آنامین هئچ حوصله سی قالمامیشدی . من نئجه اؤرگنه جاغیدیم آللاه بیلسین.
اوگون آقاجانیم بیر گؤزل دادیما دوردو. الینده بیر تیکه کاغاذینان گلدی . الفبانی بیر گؤزل شعر کیمی اؤرگتدی. بو شعرین چوخو یادیمدان چیخیب آنجاق بیر آزین بورایا یازیرام .
الف مثل آغاجدی / ب یانی یاستی / پ اونا به نزه ر / ت اونا بنزه ر / ث اونا بنزه ر / جیم بیر قولاخدی / چ اونا بنزه ر / ح اونا بنزه ر / خ اونا بنزه ر / دال بئلی بوکوک / ذال اونا بنزه ر/ ر داغدان ائنیر / ز اونا بنزه ر / ژ اونا بنزه ر / سین سوپورگه ده / شین شوکولاتدا / عین عاغیللی قیز / غین اونا بنزه ر / لام چؤمچه کیمی / میم بیر عصادی / نون بیر کاسادی / هه همدان دا /
آنجاق کی الیفبانی بو سیاق اؤرگندیم.
یادیمدادیر کی شانزده ایله چهارده هین فرقی ندی بیلمیردیم. آقاجانیم چهارده هی یازدی چهارین اوجون بیره یاپیشدیردی . چهارده اولدو بیر اردک باشی . سورادا اردکین قالانین چکدی. بیر زامانلارا جان ائله بیلیردیم کی چهارده ائله اردک دی.
اوشاقلیق سووشدو گئنج لیک گلدی . آی نه گؤزل گونلریدی او گونلر. ناغیل کیتابلارین اوخوماق شعرلری ازبرله مک. بیزیم چاغیمیزدا تلویزیون کی همیشه یوخیدی .بیر آخشاملار اولاردی . بیزیم ده چوخ واختیمیز واریدی کیتاب اوخویوب بیر بیریمیزه ناغیل ائلییک . اولدوز و کلاغها، لاوسون در جزیره وحشت ، اتوبوس آبی ، کفش های غمگین عشق و سونرا دا حیدربابایه سلام و بالدان شیرین آنادیلینه سلام.
آخیردا دا منیدیم خانیم زرین قاوالیدی . کاستیدی کی مشهدی قنبری تبریزدن آلیب گتیرمیشدی .او کاستده بیر اوخوماقلار واریدی کی منه تزه یدی .
سن سن قاراشین اوغلان
کاپشن یاراشیر اوغلان
قاپیمیزدا دایانما
آنام ساواشیر اوغلان
*
عکسی وئردیم نئینه دین
پاره پاره ائیله دین
باخدین اؤزگه سؤزونه
سن منی ترک ائیله دین
*
آنا دیلی گونو بوتون وطن داشلایما هر هانسی دیل ده دیلر سه قوتلو اولسون.

2010-02-20

به بهانه زبان مادری

بچه که بودم کتاب را نمی شناختم . دنیای بچه گانه ام در بازی بئش داش و آیاق جیزیغی با مهناز و مهرناز و حکیمه و صنم خلاصه می شد. قصه های شب مادربزرگمان روز شیرین مان را با دلچسبی خاتمه می داد. همراه قهرمانان داستان به خواب شیرین فرو می رفتیم و روزی دیگر به شیرینی آغاز می شد. دنیای کودکی و بازیگوشی تازه داشت حال و رنگ دیگری به خود می گرفت که گفتند : اسم تان را به مدرسه نوشتیم تا بروید و خواندن و نوشتن را یاد بگیرید و باسواد شوید. روزهای اول به نوشتن سرمشق گذشت. آی با کلاه – آی بی کلاه – ب کوچک – ب بزرگ. بعد خانم معلم صفحه اول کتاب فارسی را باز کرد. این صفحه را فراموش نمی کنم . مادر ی با دختر کوچکش بود. مادر بلوز و دامن پوشیده بود و روسری کوچک گلداری به سر داشت. کفش پاشنه بلند سیاه رنگی به پا داشت. از همانهائی که مادر من نیز داشت و وقتی راه می رفت صدای مخصوصی از پاشنه هایش بلند می شد. ما به این کفشها « دیک دابان » می گفتیم. زن چشم و ابروی مشکی داشت . لبهایش قرمز بود. زیر عکس مادر و دختر دو سطر نوشته شده بود که بعد از یادگیری فهمیدیم که « آب – آب – ماما – آب – ماما- آب »
بعد خانم معلم یک لیوان پر از آب را نشان داد و پرسید : بچه ها این چیست ؟
مهناز گفت : لیوان.
مهرناز گفت : استکان.
معلم گفت : نه بچه ها داخل این لیوان چیست؟
همه با هم گفتیم : سو.
معلم گفت : بله . اسم آنچه که داخل لیوان است « سو » است . اما ما حالا می خواهیم خواندن و نوشتن همین سو را یاد بگیریم . اسم دیگر سو « آب » است.
زحمتمان شروع شد. آنچه که ما در خانه می گقتیم ، با آنچه که معلم یاد می داد خیلی فرق داشت. اسم هر دو زبان بود . اما زبان مادری سواد نبود. بعد از تمام شدن وقت مدرسه به خانه برگشتیم. دفتر مشقم را از کیفم درآوردم.و شروع به نوشتن کردم . خانم معلم سر مشق داده بود. باید یک صفحه را با دو کلمه « آب – ماما » پر می کردم. صفحه بعد حساب بود. « 1 – 2 – 3- 4 – 5 » باید یک صفحه پر از یک تا پنج را می نوشتیم. خانم معلم تاکید کرده بود که هنگام نوشتن با صدای بلند بخوانیم تا آقاجان و مامان جانمان اشتباهات ما را تصحیح کنند. همراه با نوشتن حساب با صدای بلند خواندم بیر – ایکی – اوچ – دؤرد – بئش . آبجی بزرگ گفت :« غلط می گوئی دختر بگو یک – دو – سه – چهار – پنج . » عجب گرفتاری شدیم ها من که با دوستانم بئش داش بازی می کنم بیر- ایکی می گویم. این یک و دو از کجا پیدا شد ؟ خانم معلم هم یک دو می گفت ها ! از اینجا سختی کار شروع شد.
آبجی بزرگ گفت :« اگر می خواهی با سواد شوی باید همانطوری که خانم معلمتان یادت می دهد یاد بگیری بیر ایکی را بگذار کنار.»
چرا که نه ؟ خیلی دلم می خواست با سواد شوم تا مثل آبجی بزرگ کتاب قصه ، مثل مادرم مجله و مثل مادربزرگ اشعار ترکی بخوانم . مادربزرگی که نمی توانست خوب بنویسد اما خوب می خواند . هم قرآن می خواند ، هم شعر و مجله .اشعار روز قیامت و بعد از مرگ که آدمی وحشت می کرد . از داخل قبر و مارها و عقربها ونکیر منکر که معلوم نیست به چه شکلی ظاهر خواهد شد. او می خواند قبرین اول گئجه سی رحم ائله آللاه بیزه / خدایا شب اول قبر به ما رحم کن.
وقتی با تعجب از مهرناز می پرسیدم : « مادربزرگ می تواند خوب بخواند فقط نمی تواند خوب و سریع بنویسد چرا می گویند بی سواد ؟»
می گفت :« آخر او فارسی نخوانده است.»
مشکل ترین روز از کلاس اولم ، روزی بود که خانم معلم از ما خواست حروف الفبا را به ترتیب ازبر کنیم و روز بعد از حفظ بپرسد. نمی توانستم به ترتیب یاد بگیرم . نیمی از شب گذشت و تمرین و تنبیه مادر اثر نکرد. آخر سر دل پدرم به حالم سوخت و گفت :« پاشو بخواب فردا با هم پیش خانم معلم می رویم و از او مهلت می خواهم که یاد بگیری .»
روز بعد با هم پیش خانم معلم رفتیم . گویا من نفر اول نبودم پدرم کفالت مهرناز و حکیمه و رحیمه را نیز به عهده گرفته بود . آن روزدرس کلاس به تمرین و تکرار گذشت. خانم معلم برای روز بعد حوصله بهانه نداشت باید ازبر می کردیم. آموزش این الفبا حوصله مادرم را نیز سر برده بود که پدرم به دادم رسید .
پدرم گفت :« دخترم آنچه که من می گویم تکرار کن.
الف مثل آغاجدی / ب یانی یاستی / پ اونا به نزه ر / ت اونا بنزه ر / ث اونا بنزه ر / جیم بیر قولاخدی / چ اونا بنزه ر / ح اونا بنزه ر / خ اونا بنزه ر / دال بئلی بوکوک / ذال اونا بنزه ر/ ر داغدان ائنیر / ز اونا بنزه ر / ژ اونا بنزه ر / سین سوپورگه ده / شین شوکولاتدا / عین عاغیللی قیز / غین اونا بنزه ر / لام چؤمچه کیمی / میم بیر عصادی / نون بیر کاسادی / هه همدان دا /
تمامی حروف الفبا را اینگونه یادم داد. البته بیشتر حروف را فراموش کرده ام.
یادم می آید شانزده و چهارده را نمی توانستم از هم تشخیص دهم که پدرم چهارده را نوشت و سر چهار را به یک وصل کرد و اردکی کشید و تا مدتی فکر می کردم چهارده همان اردک است. این چهارده مشهور تا مدتی سر اردک کلاس نقاشی مان بود.
دوران کودکی سپری شد و نوجوانی و جوانی با کتابهای قصه و شعر و تاریخ و .. شروع شد. جوان که بودیم تلویزیون شبانه روز برنامه نداشت و ما وقت بیشتری برای خواندن کتاب و مجله داشتیم. می خواندیم و به همکلاسی هایمان نیز تعریف می کردیم . اولدوز و کلاغها ، لاوسون در جزیره وحشت ، اتوبوس آبی ، کفشهای غمگین عشق و سرانجام حیدربابایه سلام. سلام بر حیدربابا و زبان شیرین مادری .
سرانجام من بودم و خانم زر و دایره اش و نوار کاستی که مشهدی قنبرش از تبریز برایش خریده و آورده بود و ترانه هائی که برای اولین بار می شنیدم
سن سن قاراشین اوغلان / توئی پسر جوگندمی
کاپشن یاراشیر اوغلان / کاپشن بهت خیلی می آد پسر
قاپیمیزدا دولانما / دم در خانه مان نگرد
آنام ساواشیر اوغلان / مادرم دعوایم می کند پسر
*
عکسی وئریدم نئینه دین / عکسمو دادم چه کردی
پاره – پاره ائیله دین / پاره پاره اش کردی
باخدین اؤزگه سؤزونه / حرف دیگران را گوش کردی
سن منی ترک ائیله دین / تو منو ترکم کردی
*
روز زبان شیرین مادری بر هموطنان عزیز ترک ، کرد ، لر ، عرب ، گیلک ، فارس ، بلوچ ، ارمنی و همه و همه مبارک
*
*

2010-02-16

بعد از کلاس ژیمناستیک

بعد از کلاس ژیمناستیک ، همراه با مربی و همکلاسی ها به کافه تریا می رویم . یک فنجان کوچک قهوه یا چای می گیریم و دور هم می نشینیم و گپی می زنیم. به توصیه خانم مربی بعد از ورزش از خوردن شیرینی و کیک همراه قهوه صرف نظر می کنیم و قهوه مادرمرده را هم بدون شیر و شکر می نوشیم . روزهای اول مزه تلخ قهوه بدون کیک و شیرینی و شکلات آزارمان می داد . اما حالا تا حدودی عادت کرده ایم. گل صنم می گفت :« آن یک فنجان قهوه تلخ را که دوست ندارید نخورید دیگر. مگر مجبورید؟ » اما خوب کنار دوستان و مربی ، آدم دلش می خواهد بنشیند و فنجان کوچک قهوه تلخ را قطره قطره بنوشد و از همصحبتی لذت ببرد . این تلخی در کنار دوستان مزه دارد. یاخجی موصاحیبنن زهرده نوش جان دی / کنار دوست خوب زهر نیز نوش جان آدمی است.
آن روز با دوستان از هر دری سخن گفتیم. قدرت و سیاست و اقتصاد و زور و سبز و خون و خنده و گریه . بحث و گپ و گفتگوی ما سر از ضرب المثلی درآورد که خانم مربی تعریف کرد :
Wenn es dem Esel zu wohl wird , dann geht er aus Eis.
یعنی حال خر که خوب شد روی یخ راه می رود.
ائششکین کئفی سازالسا یان یوورییه میزراق آتار.
در مورد این مثل چنین توضیح داد ، کسی که دارا نیست و یک دفعه مالی به دستش رسید در قمارخانه می بازد. یا دنبال کارهای خلاف می رود. یا کسی که قدرتی ندارد وخواب آن قدرت را هم ندیده ، یک دفعه سر از کاخ و قصر و قدرتی دربیاورد آن وقت خود را خدا و مالک می داند. یا اینکه پیراهن مرد که دو تا شد دنبال زن دیگر می رود. کیشینین کؤینکینین یاخاسی آغارسا، ائوده دایانماز / یقه پیراهن مرد که سفید شد خانه را رها می کند.
صحبت و بحث مان تبدیل به مسابقه ای مثل مشاعره شد. هر کدام ضرب المثلی شبیه به ضرب المثل مربی تعریف کردیم. حیف که دیر به فکر افتادم که ضرب المثل های لهستانی و روسی و مراکشی را یادداشت کنم و اینجا بنویسم. از قدیم گفته اند مسلمانین سونکو عاغلی منیم اولسون / عقل و فکر آخر مسلمان مال من باشد.
آخر سر هم خانم مربی با این ضرب المثل ختم جلسه دوستانه مان را اعلام کرد.
Lachen ist die beste Medizin.
خنده بهترین داروست. یا خنده بر هر درد بی درمان دواست.
مادربزرگهایمان می گفتند گریه جگر را جلا می دهد. اما مرحوم دبیر تاریخ مان می گفت :« گریه چشم را کور می کند . چهره را زشت و ماتم زده نشان می دهد. در این گریه چه دیده اید ؟» روحش شاد رفت و ندید که ماتم ، اشک را بر چشمان جاری می سازد. مصیبت ، موجب می شود از چشمان آدمی خون به جای اشک جاری شود.
*

زبان مادری هویت ملی - هدایت سلطانزاده

قسمت سوم
قسمت دوم
در دوره های پیش سرمایه داری ، فرهنگ و ادبیات نمی توانست مصرف توده ای داشته باشد و بهمین جهت تولید ادبیات و فلسفه و هنر ، الزاما باید محل مصرف خود را دربین طبقات حاکمه ، بویژه دربین لایه مصرف کننده آن ، یعنی بوروکراسی پیدا می کرد و تولید کننده آن باید زبان بازار مصرفی آن ، یعنی بوروکراسی را در نظر می گرفت. بوروکراسی و روحانیت ، همیشه در دوره های پیش سرمایه داری ، تنها لایه های آشنا به خواندن و نوشتند بودند ، بجز اشعار فولکولور که سینه به سینه انتقال می یافت ، زبان نگارشی ، از شعر و فلسفه و تاریخ نگاری و غیره ، الزاما با زبان بوروکراسی کشور مرتبط بود ، وگرنه نمی توانست ، مصرف کننده خود را داشته باشد و در واقع ، تولید کننده فرهنگ و فلسفه و ادبیات وابسته بوروکراسی بود. راز شکوفائی ادبیات در دهه های پایانی قرن نوزدهم در روسیه ، در جامعه ای که نود و پنج در صد آن را دهقان خرافات زده روس تشکیل میداد ، نمی توانست جمعیت بزرگ روستائی آن کشور باشد ، بلکه مصرف کنندگان آن ، قبل از هرچیزی ، بوروکراسی بسیار بزرگ روسیه در آن زمان بود.
همین امر درمورد فرانسه نیز صادق است که اولین کشوری بود که حتی قبل از انقلاب فرانسه ، دولت متمرکزی با یک بوروکراسی بزرگ بوجود آورده بود و بهمین دلیل نیز ، ادبیات فرانسه ، توانسته بود برتمام زبان و ادبیات اروپا سایه بیندازد. سلطه زبان لاتین بر اروپا نیز بر فلسفه و حقوق و زبان اداری و سیاست و مذهب ، بدلیل وسعت مصرف کننده بوروکراسی کلیسا و ساختارسیاسی دولت –مذهب ، الزاما ناشی از همان قانونمندی حاکم بر رابطه تولید فرهنگ و بوروکراسی ، ناشی می گردید .
زبان فارسی و گسترش آن نیز نمی توانست از این قانونمندی حاکم بر بوروکراسی و فرهنگ جدا باشد، بی آنکه بتوان از ذات یک زبان ، استنتاج ویژه ای در باره برتری آن کرد و از آن یک اهرم ستم درست کرد. امروز کسی به زبان لاتین سخن نمی گوید ، و زبان فرانسه ، با آن پشتوانه بزرگ تاریخی خود در تولید فرهنگ و ادبیات به حاشیه رانده شده است. امروز ، زبانی که روزگاری مورد تحقیر فرانسوی ها بود ، جای آنرا گرفته است .در نتیجه باید گفت که زبان فارسی نیز در ایران امروز ، در فراتر از ملیت فارسی زبان خود ، بضرب چماق قدرت سیاسی محل مصرفی دارد. با هرگونه تغییر درساختار تک ملیتی حاکم ، زبان های دیگر نیز الزاما جایگاه طبیعی و امکان توسعه خود را پیدا خواهند کرد و ملیت های دیگر در ایران نیز ، توان و خلاقیت خود در حوزه های مختلف آفرینش فرهنگ بر پایه زبان مادری خود را خواهند توانست به منصه ظهور برسانند.
4-برواقعیت مهمی در باره رابطه زبان مادری و مسله ملی در ایران باید اشاره کرد و آن اینست که مساله ملی در ایران درپشت زبان فارسی پنهان شده است. این موضوع ممکن است در عده ای این توهم را بوجود آورد و یا اینکه یک عده ای این توهم را اشاعه دهند که ما و یا هر ملیت غیر فارس دیگری ، بدون دستیابی به حقوق سیاسی خود میتوانند به حقوق زبانی خویش نائل شوند. خودِ تکوینِ مساله درایران ، خصلت تقدم موضوع سیاسی بر موضوع زبانی را نشان می دهد. همه ما فریاد می زنیم که از زمان کودتای رضا شاه ببعد در ایران ، ملت ها تحت ستم ملی قرار گرفتند و زبان فارسی از زمان رضاه شاه در ایران رسمی ، و بقیه زبان ها ممنوع گردیدند. یعنی با اهرم قدرت سیاسی ، و بگفته محمود افشار ، با استفاده از سرنیزه تیز و کوچاندن و غیره ، زبان ملیت های غیر فارس را در ایران بریدند و مانع تحصیل فرزندان آنان به زبان مادری و گسترش زبان و فرهنگ ملی خود شدند. جمهوری اسلامی نیز بعنوان جایگزین حکومتیِ سلطنت ، در این سی سال گذشته ، به شیوه ای خشن تر ، همان راه طی شده رضا شاه را ادامه داده است. برای دستیابی به حقوق زبانی ، پشتوانه سیاسی پیش برنده آموزش به زبان مادری و داشتن رسانه نگارشی و صوتی و تصویری و بودجه مالی و اقتدار لازم است. اگر در یک سال حکومت ملی در آذربایجان ، کودکان آذربایجانی توانستند به زبان ترکی تحصیل کنند ، اگر دانشگاه تبریز بوجود آمد ، اگر مطبوعات به زبان ترکی منتشر شدند ، باین دلیل بود که قدرت سیاسی حکومت ملی در آذربایجان پشتوانه آن بود و دقیقا با حمله ارتش شاهنشاهی به آذربایجان ، حق آموزش به زبان مادری نیز بضرب سرنیزه تیز، ممنوع اعلام گردید.
تمام قدرت های مستعمراتی نیز ، اول بضرب شمشیر و توپ و تفنگ ، کشورهائی را اشغال کردند و بعد توانستند که زبان قدرت مستعمراتی را بر آنها تحمیل کنند.زیرا قدرت سیاسی ، تضمین کننده امکان تحمیل زبان بودو هیچ زبانی هرگز از قدرت سیاسی جدا نبوده است و جوهر مساله زبان مادری در ایران نیز اساسا سیاسی است.
کسی که می اندیشد زبان یک مساله فرهنگی است و از سیاست جداست ، و یا فکر می کند که در چهارچوب جمهوری اسلامی می توان به حقوق زبانی و فرهنگی خود رسید ، یا عوام است و یا عوامفریب ، و شاید هم در خط تبلیغاتی دم و دستگاه های اطلاعاتی حکومت اسلامی . حکومتی که حتی وجود چند جنگ دو زبانه در تیراژ محدود را تحمل نمیکند ، حکومتی که فعالین فرهنگی آذربایجانی و ملیت های دیگررا به شیوه های مختلف بقتل رسانده ، و یا به زندان انداخته و یا مجبور به گریز بخارج از کشور می کند ، برای ما امکان آموزش به زبان مادری و " فرهنگ سازی" را فراهم خواهد کرد؟ زهی خیال باطل! راه مدرسه کودکان به مدارس تحصیلی به زبان مادری خود ، از روی جسد جمهوری اسلامی و شکسته شدن ساختار حکومتیِ تک ملیتی و تک زبانی می گذرد !
هدایت سلطان زاده. 23 بهمن ماه 1388/ برابر با 12 فوریه 2010
*
*

زبان مادر هویت ملی - هدایت سلطانزاده

قسمت دوم
فردیتاتد دو سو سور Ferdinand de Saussure ، زبان شناس و تنوریسین برجسته زبان شناسی سویسی در باره رابطه زبان و سیاست می نویسد که حوادث بزرگ تاریخی ، نظیر فتح نورمان ها , تاثیرات غیر قابل محاسبه ای بر کشور اشغال شده در باره زبان آنها داشته است. مستعمره سازی که فقط یکی از اشکال فتح یک کشور است ، تغییراتی در بافت اصطلاحات و انتقال آن به محیط یک زبان بجا می گذارد. بعنوان مثال ، نروژی ها وقتی تحت اتحاد سیاسی با دانمارک در آمدند ، تحت تاثیر زبان داتمارکی قرار گرفتند و اکنون ، تاثیر و نفوذ زبان دانمارکی را از خود دور کرده اند. در این گفته سوسور ، در واقع از نوعی از شرایط استعمار در صورت سلطه زبانی و فرهنگی ، بدون مستعمره سازی و اشغال رسمی یک کشورنهفته است.
2-زبان و آموزش: همه ما اضطراب های درونی نفهمیدن حرف های معلم خود به زبانی دیگر در سال های اول دبستان را بیاد داریم. وقتی کودکی پا بمدرسه می گذارد و ناگزیر از فراگیری به زبانی است که غیر از زبان مادری او بوده که در 6 یا هفت سال زندگی خود با آن زبان سخن گفته است ، و تمامی تصورات ، خواسته ها و تمام جهان حسی و ارتباطات او با خانواده و دوستان و محیط اطراف خود با آن زبان بوده است ، در واقع ، تمامی حافظه زندگی او به پستو فرستاده می شود. آموزش او ،دیگر ادامه حافظه آموزش تا کنونی او نخواهد بود. با توجه باینکه دوره فراگیری زبان در انسان ها تا سن 13 سالگی ادامه دارد و یک کودک بعد از رسیدن به سن بلوغ ، بدشواری می تواند زبانی را بخوبی یاد بگیرد ، می توان به گسست ناگهانی در حافظه یک کودک و نیز زمان از دست رفته برای فراگیری در او پی برد. یک کودک تا سن 13 سالگی ، می تواند زبان های متعددی را یاد بگیرد ، بشرط آنکه پایه ریزی آموزش ، بصورت منظم از زبان مادری شروع شده و زبان های دیگر ، ادامه فراگیری آن باشد. اضافه بر آن ، یک کودک نه فقط زبان گفتاری بزرگتر ها را تقلید می کند ، بلکه قواعد درونی زبان را نیز برگرفته و قواعدی از آن خود را می سازد که با رشد کودک ، ساختمان درونی انتقال یافته زبان ، بتدریج با زبان بزرگتر ها نیز همساز میگردد. در صورت گسست کودک از زبان مادری خود ، که معمولا در هنگام ورود به مدرسه و یادگیری به زبانی غیر از زبان مادری آغاز می گردد، نظم هارمونیک در آموزش کودک ازبین می رود و فرآیند آموزشی کودک دچار اختلال جدی می شود. از این پس ، او نه تنها با اختلال در نظم شناختی در آموزش خود روبروست و از نظر روانشناسی ، تا حدی اعتماد به نفس خود را از دست می دهد ، بلکه در یک مسابقه نابرابر با کودکانی قرار می گیرد که زبان فارسی ، زبان مادری آنان است . از این پس او باید به زبانی بخواند و بنویسد که زبان او نبوده است.تردیدی نیست که وقتی یک کودک غیر فارس با کودکی فارس همکلاس یا همدوره است که اولی با گسست و بیگانگی از فرآیند آموزشی بازبان و ذخیره زبانی و فکری تاکنونی خود آغاز کرده و دومی از ذخیره فکری سال ها پیشین خود استفاده میکند و ادامه آموزش او ، همان ادامه زبانی مادری وی است .بدیهی است که نتیحه آموزشی آنان برابر هم نخواهد بود. این آغاز رسمی تبعیض و نابرابری و رسمیت قانونی دادن به نابرابری کودکان دو ملیت متفاوت از طریق آموزش رسمی کشور است. در واقع ، آموزش رسمی یک کشور ، رسمیت قانونی دادن به شکلی از آپارتاید را از همان سال اول دبستان و چه بسا از مهد کودک برعهده می گیرد و پایه های نابرابری و ستم ملی از همان مرحله از آموزش شروع میگردد. کافی است به میزان تحصیلات ، تعداد نویسندگان و شعرا و محققین در بین ملیت های غیر فارس و نیز انتشار مطبوعات به زبان مادری آنها را با ملیت فارس که زبان مادری و زبان آموزشی آنان جدا ازهم نیست ،مورد مقایسه قرارداد تا به عواقب زیان بار چنین سیاست آموزشی تبعیض آلودی پی برد که مجال شگفتگی فرهنگی را در بین اکثریت جامعه ، از بین می برد. صرفنظر از عواقب بلند مدت عدم امکان تحصیل به زبان مادری ، که آمار آموزشی در سطح کشور ، شکاف روز افزون و نابرابری آموزشی مابین فارس ها و غیر فارس ها را بروشنی نشان می دهد ، محروم کردن یک کودک از چنین حقی ، حق انسانی یک کودک بعنوان یک بشر را نقض می کند ، و فقدان حق به زبان مادری را می توان جزوی از نقض حقوق بشر نامید.
در کشور چند ملیتی ایران ، این نقض حقوق ، بدو شکل انجام میگیرد : بصورت بازداشتن مستقیم زبان مادری، و نیز تحمیل اجباری زبان غیر خودی ازطریق سیستم آموزش رسمی. از آنجائی که سیستم آموزشی در هر کشوری ذاتا ایدوئولوژیک است و مناسبات اجتماعی حاکم را از طریق نظام آموزشی به کلیت جامعه انتقال می دهد ، سسیتم آموزشی نیز همانند خود زبان ، نه بیطرف است و نه خنثی. بلکه قویا از بار ایدوئولوژیک حاکم در ساختار سیاسی جامعه نیز متاثر می شود. در یک کشور چند ملیتی که ساختار سیاسی آن تک ملیتی است ، سیستم آموزشی آن نیز تلاش می کند که این سلطه سیاسی را بواسطه سیستم آموزشی ، به سلطه زبانی و فرهنگی تبدیل سازد . آیدوئولوژی یک زبان و یک ملت در جامعه چند ملیتی ایران نیز از همینجا ناشی می گردد. و قتی این امر در سطح یک ملت انجام میگیرد ، نتیجه عملی آن چیزی جز اشاعه نژاد پرستی نخواهد بود. کافی است برای اثبات آن به ادبیات صد ساله ایران نگریسته شود که کاملا بار ایدوئولوژیک نژاد پرستانه علیه غیر فارس از یکسو و ستایش از نژاد آریا از سوی دیگر سر شار بوده است. عوارض آن ، تبدیل غیر فارس ها به شهروندان درجه دوم ، و ایجاد یک رابطه جهان اول و جهان سوم در مقیاس درون کشوری بوده است.
این پدیده ، فقط مختص ایران نیست ، بلکه هر جامعه چند ملیتی با ساختار سیاسی حاکمیت تک ملیتی ، الزاما از چنین قانونمندی تبعیت می کند. ویساریون بلینسکی ، منتقد ادبی بزرگ روس که نظام عقب مانده روسیه و تزاریسم حاکم بر روسیه و کلیسا ی روسیه را مورد انتقاد شدید قرار می داد ، در یک چیز با همان دستگاه عقب ماتده سیاسی تزاری همداستان بود : مساله ملی و فرهنگ اوکراینی ها. او از بیداری ملی در بین اوکراینی ها در اواخر قرن نوزدهم وانتشار ادبیات مدرن به زبان اوکراینی ، بسیار خشمگین بود و تمامی غیظ و انتقاد خود را متوجه زبان اوکراینی و شاعر جوان آن تاراس شوشنکو می کرد. این تناقض دموکراتیسم و نژاد پرستی از طرف یک منتقد بزرگ را چگونه می توان باهم جمع کرد؟ این همان بیماری است که غالب روشنفکران مترقی فارس نیز دچار آن هستند و هرگونه عنوان کردن حقوق فرهنگی و سیاسی از طرف ملیت های غیر فارس ، حتی در میان کسانی که خودرا طرفدار حقوق بشر میدانند ، بعنوان تجزیه طلبی تلقی می شود .
بر خلاف دانته آلیگره ، که معتقد به فرهنگ سازی بر پایه زبان بومی بود ، بلینسکی اعتقاد داشت که خلق های عقب مانده ای نظیر اوکراینی ها باید از تلاش از برای ملت سازی دست برداشته و در فرهنگ هائی که از نظر او بزرگتر بودند، یعنی در فرهنگ و زبان روسی حل شوند. بیلینسکی در فلسفه سیاسی خود ، تا حد زیادی متاثر از رمانتی سیسم آلمان بود که به نژاد پرستی آلوده بود و محتملا از آن تاثیراتی برگرفته بود. جامعه چند ملیتی امپراتوری روسیه نیز که بر سلطه مستعمراتی ملت های دیگر دردرون خود استوار بود ، الزاما نمیتوانست از عواقب نژادی سلطه یک ملت و یک زبان بر دیگر ملت ها بدور باشد و این حتی دامن مترقی ترین روشنفکرانی نظیر بلینیسکی را نیز می گرفت.
*
3- گفته میشود که زبان فارسی زبان فرا ملی است. چنین ادعائی ، صرفنظر از کاربرد غلط خود در ایران ، نشان دهنده وجود ملیت های دیگری در ایران است که وقتی از آنها سخن گفته می شود ، از آنها با عناوین تحقیر آمیز " اقوام و قومیت ها" نام میبرند، که خود رنگ آشکاری از نژاد پرستی آریائی را دارد. اگر منظور از فراملی بودن زبان فارسی بدلیل تحمیل آن از طریق سیستم رسمی آموزشی و محروم کردن دیگران از زبان مادری خود باشد ، باید گفت که اسم تحمیل را نمیتوان فرا ملی نامید. ولی اگر این ادعا بدلیل فارسی زبان بودن کشورهائی نظیر افغانستان و تاجیکستان باشد ، باید گفت که دایره شمول آن با زبان هائی مثل ترکی و عربی در خارج از مرزهای خود بهیچوجه قابل مقایسه نیست که در درون کشور خود ، از ابتدائی ترین حقوق در این زمینه برخوردارنیستند.
ولی لازم است بیک مساله مهم در این مورد پاسخ داد و آن این است که چرا شعرای ترک از نظامی گنجوی گرفته تا خاقانی شیروانی و قطران و همام و صائب تبریزی و غیره به زبان فارسی شعر گفته یا نوشته اند، در حالی که قدرت سیاسی مسلط در طی چندین قرن بوده اند؟
باعتقاد من ، دلیل اصلی این مساله را باید در این واقعیت دید که تا زمانی که آموزش همگانی مدرن ، بویژه بعد از انقلابات فرانسه و آمریکا بوجود نیامده بود ، مصرف کننده اصلی شعر و ادبیات و فلسفه ، همواره بوروکراسی بوده است. برخلاف حاکمیت سیاسی دائما در حال تغییر ترک ها ، بوروکراسی یا دیوان سالاری کشور ، همواره در دست فارس ها باقی ماند که اداره امور دیوانی را بدست داشته اند
.

زبان مادری و هویت ملی


زبان مادری و هویت ملی - به قلم هدایت سلطانزاده
قسمت اول
1-زبان ، پیچیده ترین پدیده اجتماعی است و بگفته دیل اسپندر، پدیده ختثی و بیطرفی نیست . زبان فقط وسیله اتنقال ایده ها نیست، بلکه خود شکل دهنده ایده ها ست . مهمتر اینکه، مقدم برهرچیزی ، زبان برنامه ای برای فعالیت مغز است . در این معنی ، چیزی مضحک تر از این نخواهد بود که بگوئیم که افراد انسانی ، توانائی دیدن جهان بهمان گونه ای راکه هست ، دارا هستند و یا ثبت کنندگان بیطرف جهان خود اند .زیرا آنان خود جهانی را آفریده و تصویرِ آفریدهِ خود را در درون جهانِ زبان ریخته اند. افراد انسانی نمی توانند جهان اطراف خود را بیطرفانه انتقال دهند. ما جهان اطراف خود را نه آنگونه که هست ، بلکه آنگونه که در زبان بصورت یک سلسله اصول در آمده اند ، مشاهده می کنیم. زیرا مغز انسانی که فرمان اعمال ما را بدست گرفته است ، رابطه مستقیمی با جهان بیرون ندارد و یا تماس مسقیمی با نور و یا صدا برقرار نمی سازد. بلکه تنها از طریق محرک های بایو الکتریک و انتقال آنها از طریق سیستم عصبی با بیرون از خود است با جهان تماس برقرار می کند . در این معنی ، مغز، فرمانده کر و کوری در تاریکخانهِ ی بدن انسانی است و تفسیر خود از سمبل ها و علائم بیرونی را از طریق کد های شکل گرفته در زبان انجام می دهد. اگر ما نگاه نژاد پرستانه یا مبتنی بر تبعیض جنسی داریم ، این نگرش ما در زبان کد گذاری شده است و زبان در نحوه کشف این کد گذاری ها ، بر تفسیر مغز ما از پدیده ها و مشاهدات ما تاثیر خواهد گذاشت و ما جهان خود و تنظیم اعمال خود را، نه آنگونه که بطور واقعی وجود دارند ، بلکه بر پایه همین کد های ثبت شده در زبان انجام خواهیم داد. بنابراین ، داوری مغز از داده های بیرونی ، شناختِ قائم بِالذّات بی واسطه ِی خوِد مغزِ منفرِدِ یک انسان نیست ، بلکه از طریقِ منشور یا فیلتر کد های زبان، که برآیند داوری تاریخی و جمعیِ اشباع شدهِ ی بشر است ، انجام می گیرد که بدلیل اتّکاء برهمین برآیند اشباع شدهِ ی تاریخی ، جهان را نه آنگونه که هست ، بلکه وارونه باز تاب می دهند . درست بهمین دلیل است که ما قبل از هر چیزی ، با حوزه اشباع ایدوئولوژیک در مورد زبان روبرو هستیم ، و نه صرفا یک واسطه ارتباطی در بین انسان ها. تمام سنت های خوب و بد ، و تمامی اشکال متفاوتِ تعصّبات ، در درون زبان ذخیره شده اند.
ولی کد های زبان ، در عین حال ، کد های طبقه بندی شده و مبتنی بر سلسله مراتب اجتماعی هستند . در واقع ، زبان تمام مناسبات اجتماعی را بصورت یک سیستمی از کد ها ی اجتماعی در می آورد و آنها را به مغز انسانِ منفرد یا گروهی از انسان ها انتقال می دهد..و زبان در این معنی ، خود نهانگاه مناسبات اجتماعی است. از آنجائی که زبان پدیده بیطرف و خنثائی نیست ، داوری مغز انسان نیز از پدیده های اجتماعی ، همانگونه که گفته شد ، نه بصورت باز تاب های مستقیم از بیرون ، بلکه بواسطه کشف روابط اجتماعیِ کُد گذاری شده در زبان که دائما در حال تغییر هستند ، و بر اثرِ تغییر مناسبات اجتماعی ، این کد ها نیز متحول می شوند ، انجام میگیرد.
بدلیل اینکه روابط اجتماعی انسان ها، جهان پر تضاد و نناقضی است ، زبان خود بصورت یک کانون پر تناقض همان مناسبات اجتماعی و ایدوئولوژی های تعارض آمیز با همدیگر در می آید و از این منظر ، زبان حوزه جدّی جِدال ایدوئولوژیک سیاسی و اجتماعی است.
یکی از مختصات دیگر زبان ، انتزاع یا تجرید کلمه از محمولِ خود است. وقتی ما اسم معینی را بر روی شیئ معینی می گذاریم، ما بواسطه این اسمِ مُجرّد است که یک شیئ مشخصی را باز می شناسیم و در ذهن خود دوباره آنرا مجسم می سازیم. امکان ترکیب کلمات مجرد که انسان را از جهان حیوانی متمایز می سازد ، و تمام خلاقیت ذهنی انسان برآن استوار است ، در عین حال زمینه ساز باز تاب وارونه واقعیت بیرونی از نظر شناخت است. در دنیای واقعی ، دیو یا جِنّی وجود ندارد ، و لی ما موجوداتی با سُم و گوژِ بر پشت ، و یا حیوان نتراشیده و نخراشیده ای رابِاسمِ دیو می توانیم در ذهن خود مجسم کرده و به آنها یک سلسله صفاتی را نسبت دهیم که از واقعیت های متفاوت بیرونی اتخاذ کرده و از طریق ترکیب این کلمات مجرد ، آنها را بوجود آورده ایم. نظیر حرف زدن دیو یا جِنّ یا یک درخت که همیشه هم به زبان قابل فهم و محلی ما سخن می گویند. مثلا هیچ دیوی در یک افسانه ، یه زبان اسپانیولی با یک عرب یا بلوچ صحبت نمی کند.
بهمین دلیل نیز ما جهان را نه آنگونه که هست ، بلکه از طریق ترکیبات تحریف شده مفاهیم جدا شده از واقعیت که بواسطه زبان به مغز انتقال یا فته و دومرتبه در زبان کد گذاری شده است ، می شناسیم. و گرنه همه انسان ها جهان را آنگونه که هست مشاهده می کردند و نه اختلاف سیاسی و ایدوئولوژیکی وجود می داشت و نه دیدی متفاوت از دیگری بوجود می آمد.
بهمین دلیل زبان نه فقط نقش یک کد ارتباط اجتماعی خنثائی ندارد ، بلکه نقش چند گانه و مرکب شناختی، سیاسی ، ایدوئولوژیک ، جنسی ، طبقاتی ، هویت ملی ، حقوقی ، تاریخی و فرهنگی را برعهده دارد ، و مهمتر از همه اینکه ، یک رابطه قدرت در سطوح متفاوت را بطور مداوم باز تولید می کند. این رابطه قدرت می تواند بنا به شرایط تاریخی ، رابطه تبعیض جنسی ، رابطه فراتر و فروتر طبقاتی و یا تبعیض ملی و نژاد پرستا نه ای را بازسازی کند. وارد شدن به هریک از ابعاد آن ، همانند سفر درجهان شگفتی از اکتشافات بزرگ در تاریخ است. از اینرو، زبان یک پدیده ارتباطی ساده و یا یک عنصر صرفا فرهنگی که ممکن است دروهله اول بنظر برسد ، نیست.
هر زبانی در عین حال ،شناسنامه و هویت تاریخی یک فرد و یک گروه اجتماعی و یا یک ملتی را بیان می کند. حیات بیولوژیکِ مغزِ هر یک از اجداِد ما در تاریخ و توانائی اندیشیدن آنان در زمان محدود بوده است . زبان این محدودیت زمانی را به تداوم تاریخی تبدیل می کند و مانع از گسست میگردد. اجداد ما ممکن است قرن ها پیش در دل خاک خفته باشند ، ولی ما امروز از طریق زبان است که از غم و اندوه ، خوشی ها و جهان حسّیِ آنان ، آگاه می شویم و آنها را حسّ می کنیم. زبان ، عامل اتصال همه آنان بهمدیگر در زمان خود ، ونیز عامل انتقال آنها به نسل های بعد از خود بوده است و ا مروز از طریق ذخیره شدهِ ی آنان در زبان است که ما آنها را می شناسیم ، و هویت امروزی ما با آنها از طریق زبانست که گره خورده است و ما آنها را در یک مجموعه قرار می دهد.
بدون وجود زبان های گوناگون در جهان ، خط مرزی ملت ها در جهان نیز قابل تشخیص نبود و هر زبانی ، بار تاریخی تکوین و هستی و هویت یک ملتی را بر دوش می کشد. همانگونه که ما در استخوان های خود بار تکامل بیولوژیکی خود را بر دوش می کشیم ، زبان نیز هویت فردی و اجتماعی یک ملت را حمل می کند.
وقتی ما از زبان مادری سخن می گوئیم ، در واقع در جغرافیای ملت های جهان ، از جایگاه مشخص یک ملت نیز سخن گفته ایم. حتی قبل از اینکه ملت هایی در جها ن بوجود آیند ، زبان برجسته ترین عامل تمایز گروه های بزرگ همگون بوده است. یونانیان باستان ، به غیر یونانی ، بربر می گفتند ، رومیان ، بجز خود و یونانیان را فروتر و بی فرهنگ می دانستند ، نورمن ها ، به زبان آنگلیسی ها با نظر تحقیر می نگریستند .آنها زبان انگلیسی را زبانی خام و ناهنجار و زبانی فاقد فرهنگ می شمردند و چینیان قدیم ، غیر چینی ها را در ردیف حیوانات و جانوران بشمار می آوردند ، که باید خود را از آنان ، و باحتمال پشت دیوار چین جدا نگهمیداشتند. و در تمامی این موارد ، زبان اولین خط این تفاوت ها را می کشید.
ارسطو می گفت ، اگر از یک شیی ای ، رنگ ، بو ، حجم و وزنی را بگیرند ، از آن چیزی باقی نمی ماند . ولی برغم بر گرفتن این صفات از یک شیی که دال بر وجود یک شیئی می کرد ، سرانجام از آن " آنی" باقی میماند . هگل این " آن" را روح یا روانشناسی یک ملت می نامید ، و گوتفرید هردر ، پدرخوانده ناسیونالیسم آلمانی ، زبان را هویت و تعریف کننده همان " آن" یا یک ملت نامیده است. اگرچه ربان ، تنها عامل بوجود آورنده یک ملت نیست ، لیکن پایه های قومی یک ملت ، از طریق زبان است که تمامی سنت ها و تاریخ و روانشناسی یک ملت را به نسل های بعدی انتقال می دهد و بهمین دلیل است که مجموعه آنها در کار گاه تاریخ آنچیزی را پرورش می دهند که نام آن ملیت است.
عنوان شدن مساله زبان مادری ، پدیده تازه ای نیست و باید از زمان اومانیست های ایتالیا و بویژه دانته آلیگیری ، و حتی چندین قرن قبل ازدانته ، و بعد از فرو پاشی امپراتوری شارلمانی در اروپا در قرن نهم میلادی، یعنی قبل از آغاز عصر رنسانس مطرح بوده است . ولی دانته نخستین کسی است که تئوری زبان مادری را مطرح می سازد.
دانته ،در هنگامی که زبان لاتین بر فرهنگ سیاسی و مذهبی اروپا مسلط بود ، از ضرورت نوشتن به زبان مردم بومی یا زبان vernacular سخن می گوید. اثر او تحت عنوان (De Vulgari Eloquentia ) یا "درباره سودمندی زبان بومی " نا تمام مانده است . این نخستین اثر انتقادی ادبی در قرن سیزدهم میلادی است که به مساله زبان مادری می پردازد. دانته معتقد بود که لهجه های مختلفی که مردم ایتالیا به آن سخن می گویند ، باید به زبان ادبیات تبدیل شوند و زبان لاتین فقط باید برای استفاده های تکنیکی محدود گردد. دانته معتقد بود که زبان مردم بومی ، زبانی شریف تر و نجیب تر از زبان رسمی لاتین است زیرا بشکلی طبیعی تر ، دنیای احساسی مردم را انتقال می دهد. و از این نظر ، در تئوری زبانی او ، زبان بومی ، باید منشاء و خاستگاه اصلی گسترش فرهنگی باشد ، و معتقد است اگر مردم بومی فاقد زبان و ادبیات خود هستند ، باید آنرا بوجود آورد. بهمین دلیل نیز ، شاهکار بزرگ ادبی او، یعنی " کمدی الهی" و نیز اثر فلسفی او بنام " مهمانی" ( Banquet )، که مهمانی دانش است ، بجای آنکه به زبان مسلط تحقیق و مذهب و سیاست در زمانه خود باشد ، به زبان بومی توسکانی ، ایتالیائی فلورانسی نوشته شده است.
عنا صر تشکیل دهنده ملیت ، مانند هر پدیده تاریخی دیگر ، در یک آن واحد از زمان بوجود نیامده اند ، بلکه نیازمند هم آیندی آنها در مراحلی مختلف و سوار شدن تدریجی آنها برهم بوده اند ، بی آنکه در یک قالب تئوریک بیان شده باشند. شکل گیری زبان ملی و بوجود آوردن فرهنگ و ادبیات بومی بمثابه فرهنگ ملی نیز ، از این فرآیند عمومی جدا نبوده است. درپاره ای موارد ، مساله زبان مادری ، یکی از نخستین عناصری بوده که مساله ملی را بشکل جنینی خود مطرح کرده است. زبان ، یکی از مهمترین عناصر در گذر جوامع از همبستگی وهم آلود و گنگ قبیله ای به مرحله همبستگی آکاهانه ملی بوده است و این دو عامل زبان و مساله ملی ، عوامل مهم در گذر جوامع اروپا از اروپای قدیم به اروپای جدید ، تغییر و تحول در نظام سیاسی دولت ها ، شکل گیری دولت مدرن و سر انجام ، بوجود آمدن دولت- ملت در پایان قرن هیجدهم و آغاز قرن نوزدهم بوده است.
بی تردید ، ناموزونی فرهنگی در بین بخش های مختلف اروپا ، بویژه در دوبخش شرقی و غربی اروپا ، خصلت های متمایزی بهر دوبخش از اروپا می دهد که امروز نیز مشهود است.شاید بتوان مردمان بخش شرقی امپراتوری شارلمانی در آغاز قرون وسطی را ، اسلاو ها و مردمان اطراف بالتیک و فنلاندی-اوگریانی را در کلیت خود بعنوان اروپای شرقی در نظر گرفت.
بعد از فروپاشی امپراتوری فرا ملی شارلمانی ، نخستین خطوط مساله ملی خود را در قالب زبان ظاهر ساخت و اسلاو ها در اروپای شرقی ، بویژه بعد از بوجود آمدن نخستین دولت اسلاو در تاریخ بنام امپراتوری بزرگ موراویا در سرزمینی با مرکزیت امروزی کشور چک ، نخستین واحد قومی بودند که زبان فرهنگیِ ملی جدیدی را در اروپا آغاز کردند. و در سالهای دهه 60 قرن نهم میلادی ، برای نخستین بار ، ادبیات اسلاو و نخستین خطوط فرهنگ و زبان ملی در بین اسلاو ها خود را نشان داد.
کنستانتین ، شاعر وفیلسوف بزرگ اسلاو در قرن نهم میلادی ، در شعر مطولی می نویسد که مردم بدون کتاب به زبان خود ، همانند مردم برهنه ای هستند و انسانی که نام خدا را بازبانی بیگانه به زبان خود بر زبان می راند ، انسانی شور بخت و فلاکت زده ایست.
کنستانتین می نویسد : آیا خداوند باران خود را بطور مساوی بر سر هر فردی نازل نمی کند ؟ آیا خورشید ، بی تبعیض بر تمام جهان پرتو نمی افشاند؟ آیا همگان بطور مساوی حق استنشاق هوا را ندارند؟ آیا شما شرمگین از این تبعیض نیستید که کلام خدا فقط به سه زبان یونانی و عبری و لاتین مجاز بوده و دیگر خلق ها به کوری و کری محکوم شوند؟ شنیدن کلام خدا به زبانی بیگانه ، چه نابخردانه بر عقل مینماید!
دراین حرکتی که توسط موراویائی ها شروع شده بود ، یعنی حقوق مساوی برای عالیترین ارزش ها ، که مراد از آن در وهله اول ، حق خواندن انجیل به زبان اسلاو بود ، نخستین طلیعه های حق مردم به زبان بومی را می توان مشاهده کرد. امپراتوری بیزانس ، کلیسای یونانی ، روحانیت یونانی و زبان یونانی را را ممتاز می شمرد و چالش انحصار زبانی یونان و دفاع از حق نوشتار به زبان بومی اسلاو در عصر بعد از شارلمانی ، در قالب نفی ایده امتیاز زبانی یک ملت و اعلام برابری زبانی و حق استقلال کلیسای اسلاو خود را نشان می داد. یک نویسنده بلغاری بنام khrabr که یک روحانی نیز بود ، اعلام کرد که زبان اسلاو با زبان یونانی ، لاتین و عبری برابر است ، زیرا همه زبان ها بعد از خرابی برج بابل بوجود آمده اند! اگر اسلاو ها الفبای قدیمی ندارند ، چه بهتر ، زیرا آفرینند گان الفبای اسلاو ، قدیسین مسیحی بوده اند ، حال آنکه الفبای زبان های لاتین و یو نانی ، توسط مشرکین مجهول ا لهویه ابداع شده اند! پس ایمان و اعتقاد جدید ، نیازمند کلمات و حروف جدیدی است ، همانگونه که شراب جدید به ظرف جدیدی نیاز دارد! بنا به یک افسانه چک نیز ، کنستانین از زبان بومی بعنوان بهترین وسیله برای از بین بردن جهالت دفاع می کرده است.
قابل ذکر است که تفاوت زبانی در بین زبان اسلاو و زبان مقدونیه در آنزمان ، بسیار اندک بود و حتی کمتر از فاصله دو لهجه انگلیسی و آمریکائی امروز بود.
تحمیل یک زبان بر ملتی دیگر در تاریخ ، همیشه از مجرای اشغال سرزمین آنان گذشته است. تام پلین معتقد است که تاریخ یک زبان غالبا با تاریخ فتح یک سرزمین . یا از دست دادن آن مرتبط بوده است. بحث در باره "تکا مل" و یا "ناب" بودن یک زبان ، صرفا بر تصور ساده لوحانه ای از پیشرفت و یا نظریه های کلیشه ای نژادی می تواند استوار باشد.
بعد از فتح انگلیس توسط نورمان ها در 1066، زبان فرانسه تا 1362بعنوان زبان رسمی در آن کشور باقی ماند و رابرت گلاستر ، وقایع نگار قرن سیزدهم نور مان ها و انگلیس، با تاسف می نویسد که زبان انگلیسی فقط توسط لایه های پائین مردم انگلیس مورد استفاده قرار می گیرد.فقط هنگامی که نورمن ها نفوذ خود را از دست دادند ، بر اساس یک مصوبه قانونی توسط پارلمان انگلیس در همانسال ، تمام دعاوی حقوقی از آن پس باید به زبان انگلیسی انجام می گرفت و باین ترتیب ، زبان انگلیسی ، از تبعید داخلی خود بازگشت و جامعه انگلیس ، یکی از نخستین جوامع در اروپا بود که توانست نثر و نوشتار به زبان بومی خود را بوجود آورد. این مساله بروشنی ، رابطه زبان و پشتوانه قدرت سیاسی را نشان می دهد که پیشرفت زبان و بویژه رسمیت آموزشی آن از پشتوانه قدرت سیاسی جدا نیست و تفکیک زبان از قدرت ، تصور خیال بافانه ای بیش نیست
.

2010-02-14

تبریز

صابر رستم خانلی ، نویسنده وشاعر آذربایجانی است .کتابهای متعددی دارد .این مقاله از کتاب "عومور کتابی" منتشره در باکو 1988 برداشته شده است و فصلی از از فصول هیجده گانه کتاب است. معلوم است که این کتاب ، مدتی کوتاه ، یعنی دو یا سه سال قبل از فروپاشی شوروی سابق نوشته شده است. به کسانی که بعد از بیست و دوسال بتوانند کتاب فوق را پیدا کرده و بخوانند ، می توان گفت که سیری دوست داشتنی در گذشته و حال این سرزمین خواهند د اشت.
طبیعی است که خواندن کتاب به زبان اصلی ، لطفی دارد که محققا ترجمه الکن حاضر از عهده آن بر نمی آید ، ولی بهتر از هیچ است.و اصولا سبب ترجمه نیز توصیه یکی از دوستان بود که خواننده نا آشنا به زبان را نیز کمی با تاریخ شهرمان آشنا سازد.
مترجم
تبریز ، شهر تمدن ، تبریز شهر قهرمان
احساسی را که برخی از کلمات در ذهن انسان پدید می آورند ، در کتابی نمی توان گنجاند.مسکو برای روس ها ، پاریس برای فرانسوی ها ، رم برای ایتالیائی ها ، آتن برای یونانیان ، استانبول برای ترک ها هرچه باشند ، تبریز نیز همانست برای آذربایجانی ها.این کلمه نیز مانند " مادر" ، " آشیان " و " وطن" مقدس است.و در قلب ما عمانی از از افکار پایان ناپذیر می آفریند.
مادر شهر های آذربایجان ! تبریز آتش سوزی ها ی بیگانگان ، تبریز زلزله های بی امان ، ویران شده در طول سده ها و دوباره سر بر آورده و با لارفته، پرواننده نسل های متمادی دانشمندان، شاعران ، فیلسوفان، نقاشان ، هنرمندان ، سرکرده ها و سرداران . قالی ها و مینیاتورها یش ، مروارید های زرگری و معماریش، ظروفش ، سلاح هایش، خوراک هایش ، معروف تمام شرق، تبریزِ پیر! قوجامان تبریز! دستان سحر آمیز فرزندانش نه تنها در آذربایجان، که بسیار دورتر از سرحداتش ، امضای هنر وطن را تثبیت کرده است.
صدای تبریز از ماورای هزاره ها بگوش می رسد.محققین تاریخ می گویند که حیات شهر از اوایل هزاره دوم قبل از میلاد آغاز شده است. یعنی تبریز ، تخمینا چهار هزار سال دارد. در سال 1960 ، باستان شناسان انگلیسی در قره تپه ( نزدیکی تبریز) انبارهای آذوقه ، اعمالات خانه و خانه های مسکونی را از زیر خاک در آورده اند. این خانه ها به 1900-2100 قبل از میلاد نسبت داده شده اند( عون الهی، تاریخ تبریز در قرون.صص13-17).
میان کلام: همکار انسان ونحیب من مجیری ضمن صحبت از قبرستان کهنه گجیل تبریز ( که در سالهای 30-40 کارهای عمرانی در آن انجام می شد) می گفت : در حین تبدیل قبرستان به باغ گلستان ، قبرهای 15-20 طبقه ای پیدا می شدند.. اگر قبری را که تبدیل به خاک شده و بدون کندن قبر دیگری روی آن قرار گرفته در نظر بگیریم ،عمر این قبرستان بیشتر از سه هزار سال می شود. لیکن سیر انکشاف تبریز خیلی پیچیده تر است. در طول چهار هزارسال ، زلزله ها و جنگ های پایان ناپذیر ، تبریز را با خاک یکسان کرده است. تبریز ، گاهی بزرگ شده ، پایتخت آذربایجان و همه ایران گشته و گاه ویران شده و نام نشان خود را گم کرده است.
یک ملاحظه: تعبیرکنندگان نام تبریز از حد بیرون هستند.برخی از دانشمندان با نفوذ ، با مشاهده مشکلات کار ، از تحقیق علمی در اینمورد دست بر داشته اند.آنانی هم که به کار تحقبق ادامه داده اند ، سخنی مورد باور همه نگفته اند.
تاریخ نام تبریز ، را ه پر پیچ و خمی را طی کرده است. "من شهری را سراغ ندارم که نام آن مانند نام تبریز اسباب مباحثات قرارگیرد"، این اعتراف یک عالِم است. کسانی هم آفرینش تبریز را از تربیز-ترپشمک گفته اند؛ شهر ماننائی-تاروئی ، وابسته به تارماکیس نیز دانسته اند.در این مباحثات ، تفسیر مقرون به حقیقت را " اقرار علی اف " بدست می دهد ، یعنی ارتباط" تاروئی – تارماکیس را با کلمه تاروی" نشان می دهد. و لی جغرافیای گسترش تاروی، معلوم نیست چرا از دقت عالمان برکنار مانده و باین ترتیب میل یا تمایل وابستگی کلمه تبریز با زبان های ترکی همیشه با تردید روبرو شده است.
برای نشان دادن ارتباط تاریخ تبریز با خلق های ترک زبان ، یا بعبارت صحیح تر، ارتباط آن با زبان آذربایجانی ، خاطر نشان بگنیم که بسیاری از مورخین قدیم باین نظر هستند که بانی تبریز ، آلپ آرتونقا( افراسیاب) ، حکمران تورانی است. طبری ،عالِمِ عرب ، از شهر های ترک اطراف تبریز سخن می گوید.
در ثانی ، تنها یک مرکز مسکونی بنام تبریز وجود ندارد. به همنام آن در ولایت "تومِن" که مسکن خلق های ترک زبان است بر میخوریم. علاو براین ، در رابطه با ریشه تاور، محل های مختلفی وجود دارد: تاوریا ، تری، تروس و غیره.
بنظر ما ، این همه اسم از یک ریشه را نمی توان بشکل انفرادئ مورد تفسیر قرار داد.کلمه تاور ، نام یکی از طوایف قدیم ترک ، مختص قروپ هون-آوغوز است.تاورس-تبریز ، اتحاد قبیله ای در نواحی مختلف آذربایجان ، ازجمله تبریز ، سکونت داشته اند. کوه های تروس ترکیه نیز نام خود را از این قبیله گرفته اند.
تبریز ، آیینه تاریخ آذربایجان است. در قرون وسطی آن را "چشم وچراغ" ایران نام گذارده بودند.آیینهِ تبریز دراین هزاره ، تمامی اعتلای آذربایجان و راه های آفتخار آفرین آنرا ، همچنانکه فاجعه هایش را سراسر نشان می دهد.
تبریز ، شاهکار استعداد آذربایجان است.در طول سده ها ساخته شده ، زیبا شده ، لاکن بلائی در دنیا نبوده است که سراغ
تبریز نیامده باشد. در این دو هزار سال اخیر ، شهر های پایتخت آذربایجان ، زود به زود عوض شده اند.قبه له، بردع، اردبیل، مراغه ، قانزا ، قزوین ، همدان ، شاماخی ، دربند ، گنجه، نخجوان باکو ..( اگر خانات را هم در نظر بگیریم ، ایراوان، شوشا، لنکران، قوبا، شکی و سایره) ، هرکدام از اینها زمانی ، سعادت شهر اول شدن مملکت را پیدا کرده اند ، اما این سعادت ، بیشتر نصیب تبریز شده است.
تبریز در قرن یازدهم، در زمان روّادیان هم ، در دوران اتابکان آذربایجان هم(بهمراه نخجوان) و نهایتا در دوران قزلباش صفوی پایتخت بوده است.در قرون 11-17 ، دوران های شکوفائی و باخاک یکسان شدن های تبریز ، پشت سرهم آمده اند. اهالی شهر( بنظر پطروشفسکی جمعیت شهر در قرن 15 نزدیک به یک میلیون بوده است) گاه از نیم میلیون گذشته و نزدیک به یک میلیون شده و گاه تلف شده و و به کمتر از صد هزار هم می رسیده است.
می توان گفت از هر یکصد تا دویست سال ، وقوع زلزله تبریز را زیر و رو میکرده است.تنها در زلزله سال 1043، چهل تا پنجاه هزار نفر از بین رفته اند.شیوع وبای سال 1369، در تبریز سیصد هزار نفر را کشته و اهالی شهر را به نصف تقلیل داده است.
در سال 1386، در هجوم تختامئس، در تبریز ده هزار نفر بقتل رسیده و یکصد هزار نفر اسیر گرفته شده است. درسال 1340 ، در اثر فلاکت های طبیعی ، صد هزار تبریزی ، جانشان را ازدست داده اند.مرض وبا ، کمتر از جنگ ها زیان وارد نکرده است. در زلزله 1640 ، چهار هزار و نهصد خانه ویران شده و سیزده هزار نفر تلف شده اند. در زلزله سال 1821 ، هشت هزار نفر هلاک شده اند.
در قرن یازدهم ، قطران تبریزی می گفت:" در دنیا شهری قشنگ تر از تبریز نبود. در امن و امانی ، در دولتمندی و قدرت ، در خوبی و زیبائی ...در آنجا مانند بهشت بناهای قشنگی وجود داشت".
در قرن چهاردهم ، درآمد تنها تبریز از تمامی فرانسه بیشتر بود.شاخه ای ازصنعت نبود که در تبریز توسعه نیافته باشد. در قرون وسطی ، تبریز حتی کاغذ تولید می کرد و در شهر ، مغازه های کتاب و کاغذ و جود داشت. در همین دوران ، دانشگاه تبریز هفت هزار دانشجو و 450 معلم داشت.
هنرمندان تبریز : بافندگان ، زرگران سازنده رشته های زرّین ، طناب بافان برای کشتی های بادبان دار ، ذوب کنندگان فّلّز، سازندگان توپ و تفنگ ، تدارک کنندگان باروت ، معماران ، مجسمه سازان ، نقاشان ، صحّافان ، تراشندگان سنگ آسیاب و دیگران. سیاحان قرون وطی اظهار میدارند که در هیچ نقطه دنیا استادانی باین مهارت وجود ندارند.
شهرت هنرمندان تبریز ، بلائی برای شهر شده بود.هر مهاجمی ، همراه با ثروت و مکنت تبریز ، هنرمندان آنرا نیز با خود می برد.
در دوران تیموری ، استادان تبریز به سمرقند کوچ داده شده و سنن هنر ی آذربایجان را به آسیای مرکزی برده بودند.
سلطان سلیم بعد از جنگ چالدیران، 1700 خانوار هنرمند را به استانبول برده بود.
در زمان انتقال پایتخت به اصفهان ، به امر شاه عباس اول ، هنرمندان و صنعتگران از شهر موطن خود آواره شده و به آنجا برده شده بودند. در آذربایجان در دوران انتباه نیز تشکیلات بزرگ هنرمندان درست شده بود.تشکیلات برادری "اخی" که نظامی گنجوی داهی در آن می بود، در تبریز هم فعالیت می کرد.این تشکیلات در آذربایجان قرون وسطی ، انکشاف تفکر اجتماعی و در نکات معینی نزدیکی به تفکر سوسیالیستی را نشان میداد.
تبریز در ارتباط با شهر های عمده تجارتی شرق ، غرب و روسیه ، مرکز بزرگ اقتصادی بود. درقرن هفدهم ، تنها در بازار قیصریه ، هفت هزار دکان وجود داشت.
تبریز با کاریز های بی حد و حسابش، باغها و میدان های یکی از دیگری قشنگ ترش ، صد ها مسجد و بازارو کاروانسراهایش ، از صنایع نساجی گرفته تا اسلحه سازی ، کارگاه های تمام شاخه های صنعت قرون وسطی ، بنا به گفته سیّا حان آن دوران "نصف جهان" بود. در میدان مرکزی تبریز ، سی هزار تماشاچی ، مسابقات ورزشی را تماشا می کردند.در عمارت " دولت خانا" در اطراف میدان بیست هزار اتاق وجود داشت. به محتاجان ، گرسنگان ، گدایان ، روزی یکبار غذای مجانی داده می شد.اما تبریز ، چشمه ای بود که با جاری شدن ، تمام نمی شد ، خشک نمی شد.
تاریخ قرون وسطی آذربایجان از نقطه نظر نشان دادن فاجعه های ملت ما بسیار عبرت آمیز است. بر راه تاج و تخت و رهبری ، چقدر برادر کشی و جنگ طایفه ای و نسلی می تواند باشد؟ مخصوصا جنگ های عثمانی و صفوی ، تبریز و آذربایجان را به خرابه ای تبدیل کرد. تنها در سال 30-50 قرن شانزدهم ، با دعوای استیلای دو امپراتوری ، به بهانه جدائی شیعه و سنی ، خلق چهار بار به میدان محاربه آمده است.تنها با یاد آوری اینکه شاه طهماسب هر بار ضمن عقب کشیدن از جلوی قشون عثمانی ، تبریز و شهر های دیگر را آتش زده ، راه ها و پل ها را خراب کرده تا بدست دشمن نیفتند ، حال و روزگار خلق در آن دوران معلوم میشود. تنها در سال 1586، به امر پاشای عثمانی ، بیست هزار تبریزی کشته شده اند. در اثر این کشتار ها ، تبریز شهرت اولیه اش را از دست داده و در اوایل قرن نوزدهم ، اهالی آن تقریبا ده برابر کم شده و تخمینا به 50-60 هزار نفر تقلیل یا فته بود.
علی رغم چنین راه های طی شده ای ، تبریز هرگز روح سازندگی خود را از دست نداده بوده است.
تبریز ، مرکز تاریخ شناسی ایران بوده است . هم مؤلف " تاریخ آذربایجان" فخرالدّین ابن مثنّی ، و هم مورخین مشهوری مانند احمد ابن محمد (قرن 14) ، حسن بیگ روملو منشی، ولی خان شاملو بیجن، نظام الدّین شامی ، تبریزی بوده اند.تاریخ مشهور رشیدالدّین " جامع التّواریخ" در تبریز نوشته شده و تکان نیرومندی به تاریخ شناسی آذربایجان داده است.
در قرون وسطی ، دهها منجم ، ریاضی دان ، علمای طب ، فلسفه ، منطق ، گرامر ، بنام تبریزی نوشته و خلق کرده اند.شاردن ، جانگردِ معروف ، در حق آذربایجانی ها می نویسد :" آنها حتی از چینی ها هم جلوترند.آنان عالمان و دانش طلبان را دوست دارند.تمام زندگی شان را صرف علم و دانش می کنند . تشکیل خانواده ، داشتن اولاد زیاد ، رتبه و مقام ، حتی ناداری نیز مانع از اشتغال آنان به علم نمی شود".
یکی از نمایندگان بزرگ ادبیات آذربایجان ، قطران تبریزی در قرن یازدهم ، در نزدیکی تبریز متولد شده است. در اینجا ، نام بردن از استادان سخن بالیده در تبریز قرون وسطی خارج از امکان است.
مکتب معماری تبریز، نه تنها در معماری ایران، بلکه در معماری ترکیه ، آسیای مرکزی و هندوستان نیز تاثیر بزرگی گذاشته است.علی تبریزی، معمار اسیر در ترکیه بعدا معمار باشی استانبول شده و اساس معماری ترکیه را گذاشته است.
تبریز مرکز قالی بافی آذربایجان بوده است.قالیچه های تبریزی که بنام "قالیچه ترک" مشهور است، زینت بخش بسیاری از موزه های دنیاست.یکی از معروف ترین قالیجه های جهان " شیخ صفی" در سال 1539با فته شده و اکنون ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری می شود.مکتب های نقاشی مینیاتور و خطاطی تبریز در تمام شرق اشتهار داشته است.
آیا جملات کوتاه زیر که در کتاب های مربوط به تبریز آمده ، جایگاه بزرگ شهر را در تاریخمان می تواند بیان کند؟
تبریز در مبارزه است ، تبریز به روزی که غالب خواهد شد باور دارد و این ایمان او بتمام شهرها و دهات آذربایجان جنوبی گسترده می شود.
مزاح تبریز: تبریز شهری است که با تمام روح خودش به خوش بینی و شادی ، ظرافت و شوخی کوک شده است. کسی که این را نداند ، مشکل بتواند از تبریز سر در بیاورد.تبریزی چنین می پندارد که در برابر ظرافت مزاح او کسی نمی تواند تاب بیاورد.ولی... مردی فقیر و عامی از یکی از دهات اطراف تبریز برای خرید به شهر می آید.صبحِ اوّلِ وقت ، کارش را انجام داده و ، در گوشه ای از میدان ، محل سایه ای پیدا کرده ، می نشیند تا عصر بشود و باسایر دهاتی ها که عازم ده هستند ، بخانه اش برود. در همانجا خوابش می آید و چرت می زند. یکی از بچه جِرت قوز های میدان در دکان مقابل متوجه او میشود . خود را بی توجه نشان داده و یواش یواش خرما خورده و هسته هایش را بسوی دهاتی پرتاب می کند.، هسته اول خرما که بصورتش میخورد ، دهاتی بیدار می شود و لی بروی خودش نیاورده و زیر چشمی نگاه می کند که مزاحم را پیدا کند.با پرتاب هسته دوم ، دهاتی دکاندار را می بیند ، ولی حالتش را تغییر نداده و به چرت زدن ادامه می دهد. نیم ساعتی ، یک ساعتی بدین ترتیب سپری می شود....سپس مرد از خواب بیدار شده و خمیازه ای کشیده و کِشاله می رود. دستمالش را در آورده ، جلوی خود پهن می کند و هسته های خرما را که بصورتش خورده و پخش و پلا بودند ، جمع می کند.وسط دستمال پر میشود ، مرد آنرا برداشته و بلند می شود و پیش دکاندار می رود. دستمال را بسمت وی دراز کرده و می گوید : عم اغلو ، اگر زحمت نباشد این را وزن کن ببین چقدر است ؟ دکاندار با متانت و بدون تغییر حالت ، دستمال را گرفته و در یک کفه ترازو می گذارد و در کفه دیگر سنگ گذاشته و می گوید بیشتر از یک پونزه است! دهاتی به آرامی دست دراز کرده و بجای برداشتن دستمال ، سنگ ترازو را برداشته و بکله دکاندار می کوبد و میگوید من اهل کار هستم و وقت ندارم اینهمه را یک یک به سرت بزنم و بدان سبب ، بدهی ام را یکجا پس می دهم.
من هم وقت ندارم ، معترضه هائی را که در طول تاریخ برایمان بارانده اند ، تک تک جواب بدهم . شاید روزی درّاکه دهاتی بکمک من هم بیاید!
******************************
ارس در گذر از نخجوان زلال است. رودخانه ای که از کوه های قاراداغ سرازیر شده و آب قرمزگونش شبیه خون است و قتورچای نام دارد به ارس می پیوندد . در مسافتی طولانی ، این دو آب مخلوط نمی شوند و ارس با دو رنگ جاری میشود.یک ساحل زلال ، یک سا حل گل آلود ، سرخ . خیلی پائین تر ، در نهایت دو آب بهم مخلوط می شوند و آب گل آلود ، سرخ دست بالا را پیدا می کند و سرخی رنگ ارس پدید می آید.
می ترسم که باین داغ جدائی ، باین دوگانگی ، باین آب های گل آلود عادت کرده و به سرنوشتم به پیوندم.
یک دوست وکیل دعاوی می گفت : کاش راه عبور از روی ارس بازشود! همه چیز را رها کرده و به جنوب می روم.آنجا وکالت یک بوته ویک درخت هم مرا راضی می کند. بزرگترین آرزوی من اینست که زمانی در آنسوی رودخانه مانند یک معلم ابتدائی کارکنم. فقط راها باز بشود! ای کاش راهها باز شود .این آرزوی 159 ساله یک خلق ریش سفید قدیمی است که تاریخ خون آلودی را گذرکرده است.
******************************
ارس جاری است ، قطار براه افتاده است. ارس از منگه تنگ صخره ها در آمده در دشت وسیع پخش می شود. جلگه مسطح در امتداد ارس ، آراز باسار ، حکایتی پایان ناپذیر دارد.از کجایش باید شروع کرد؟ از طبیعت زیبایش،از مردانگی انسانها یش ،یا از پل های علف روئیده و مانده در حسرتِ شنیدن صدای پای آدمیزادش؟
از کوه های قاراباغ که پلّه پلّه پائین آمده و به ارس برسی ، در اراضی ماهال جبرائیل بفاصله 200-250 متر از هم دو پل قرار دارند؛ پل های خدا آفرین و سنبق کورپو، که جنوب را با شمال بهم می پیوندند.
بر روی کره زمین یک آذربایجانی را نمی توان پیدا کرد که راحت باین پل ها نگاه کند.بیروح ترینشان و خونسردترینشان هم در اینجا یکّه خورده خواهد ایستاد و ناله ای از درونش خواهد گذشت. اولین دیدارم از پل ها را بخاطر می آورم .پل که از آجر درست شده ، هشتصد سال است که در برابر زمان و سیل خروشان ارس سینه سپر کرده و تاب آورده است. رویش علف روئیده است . بر روی تپّه ای با فاصله کمی ، جائیکه پل به آن سمت رود میرود ، قلعه غریبی وجود دارد." قلعه نگهبان است!" . اینسوی ساحل ، مردان ده خدا آفرین این گفته را توضیح می دهند که : " از دربند " تا " بالاکن" و از آنجا تا تبریز در کوه های آذربایجان چنین قلعه ها ئی زیاد هستند! یکی هم بالای ده خود مان در " دیری داغ" ، با قلعه آنسوی رود شبیه برادر دوقلو هستند!".
چه زیبا گفتند ، شبیه یرادر دوقلو هستند. در ساحل روبرو نیز ، در کوه های آن سمت نیز ، قلعه های روبروی هم ، کوه های مقابل هم ، رهگذران نیز همگی دوقلو هستند!
کمی بالاتر ، اگرجه طاقش فرو ریخته ، " سنیق کورپو " از نظر ساختمانی با عظمت تراست. پایه ها مانند اینست که با صخره های زیر آب جوش خورده اند و از سنگ های صظیم درست شده اند. نمیدانم چرا این پل معماری آنتیک را بیادم می اندازد.از سمت ویران شده که نگاه بکنی ، در داخل پل دوسوراخ شبیه غار دیده می شود. نگو که این سوراخ ها از این سر تا آن سر پل ادامه داشته و استحکام آنرا تامین می کنند.از گروه جدا شده و روی یکی از پایه ها می روم.اشک به چشمانم می آید.بعد پائین آمده روی صخره ای که از آب بیرون آمده است ، می نشینم.پاهایم را تا زانو در آب ارس فرو می برم .به ارس و آب های آن که کوه های ساحل روبرو را در خود منعکس می کنند ، می نگرم.آب چشمم را می برد، گوئی برخلاف جهت آب شنا می کنم.
حاشیه: دو سال بعد دوباره به پل ها نگاه می کردم.مردان ده خدا آۀفرین می گویند : "نگاه کنید! نگاه کنید!زمانی این پل " سنیق کورپو" زیر آب خواهد ماند " .بعد هم جماعت ده از این بی اعتنائی به پل با عصبانیت حرف می زنند.نگو که در این نزدیکی ، ساختمان دریاچه ارس شروع خواهد شد.بند هم دراین محل "سنیق کورپو" بنا می شود.راستش به حیرت فرو میروم.از زبانه های تاریخ ، دو پل بیرون آورده ایم.یکی هم شکسته . هردو را نیز علف پوشانده.اکنون هم بدون اینکه به سیاه و سفید ش توجه کنیم، بدون رنج قلبی آنرا زیر آب فرو می کنیم.زیرا دوسمت رود در اینجا بهم نزدیکترند. بند، کوتاه تر میشود ، صرفه جوئی خواهد شد ، صرفه جوئی!به بین بخاطر صنّار ، سی شاهی ، چه ثروت عظیمی ازخلق قربانی میشود!
*
بخش های زنگیلان و قوبادلی پشت سرمان مانده اند. ارس هم شتاب دارد، قطارهم.اما من اینجا می ایستم . در سمت چپ کوه های قاراباغ ، سلسله کوه های قفقاز کوچک ، با قله های پوشیده از برف ، غیر قابل تمییز از از ابرها و پیچیده در سراب بچشم میخورد، که مرا با نوازش مادرانه فرا می خواند. الوداع ارس! ازهم جدا میشویم، برای دیدار دوباره!
*
با تشکر از رضا اغنمی عزیز جهت ارسال این متن خواندنی
*

روز عشاق


والنتین یا سپندارمذگان یا روز عشاق یا سئوگیلی لر گونو مبارک

در ولایت ما شکلات با اشکال و رنگهای مختلف یا کارت پستال یا عروسکی با قلبی سرخ فام و سرانجام گلی خوشرنگ هدیه روز والنتین است. انارخاتون می گفت :« حالا دیگر در ایران بین بعضی زوج ها و عشاق هدیه والنتین جزئی ازآداب و رسوم شده است وعاشق مجبور است برای رضایت خاطر دلداده هدیه ای گرانبها بخرد و یک نوع چشم و هم چشمی رایج شده است. آرزو می کنم این رسم نو بنیان متوقف یا برچیده شود و روز عشاق را به اضطراب تبدیل نکند.»
هدیه وقتی یک شاخه گل یا کارت پستال یا شکلات و عروسکی کوچک است ، آدمی می داند که هدیه کننده با علاقه و از صمیم قلب خریده و با کمال میل تقدیم می کند. چنین هدیه ای بیشتر بر دل می نشیند.
*
این دوبیتی را دلتنگی های یک عمه فرستاده . فکر کنم شاعرش محمد زهری باشد
کبوترهای چاهی دسته دسته
به روی گنبد زرین نشسته
الا یا ضامن آهو غریبم
دلم را بی وفا یارم شکسته
آرزو می کنم دل هیچ کسی نشکند. همانگونه که
بیژن بیژنی می خواند
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی
ز بامی که برخاست مشکل نشیند
بنازم به بزم محبت که آنجا
گدائی به شاهی مقابل نشیند
*

2010-02-10

رنگ سبز

آن تا حدودی قدیمها که هنوز بچه بودیم ، مادربزرگمان اجازه نمی داد لباس سیاه به تن کنیم و چادر سیاه بپوشیم. می گفت :« دختر دم بخت که لباس سیاه بپوشد، زبانم لال زبانم لال ! شوهرش می میرد و سیاه بخت می شود.» خودش نیز سیاه نمی پوشید. چادر سیاهی داشت و هر وقت به مجلس ترحیم و شام غریبان و تعزیه می رفت به سر می کرد و هنگام بازگشت ، سر راه هم به خانه کسی نمی رفت که با لباس عزا و از عزا درآمده ، رفتن به خانه دیگران شگون ندارد. خودش هم تا وارد خانه می شد اول گوشه حیاط به دستشوئی می رفت و سپس چادرسیاهش را روی طناب پهن می کرد که به قول خودش بوی سیگار و بنزین تا صبح از چادر برود. آن قدیم ها در ولایت ما ، اول ماه محرم نیز از طرف خانواده داماد برای دختران نامزد خونچا می بردند. خونچا سینی بزرگ مسی بود که رویش هدایا و شیرینی و ... چیده و ملافه زیبائی رویش می کشیدند و یکی از جوانان خانواده آن را روی سر می گذاشت و به خانه نو عروس می برد و از مادر عروس جوراب یا دستمال گلدوزی شده یا کلاه و شال گردن و غیره هدیه می گرفت. داخل خونچای ماه محرم نوعروس چادری سبز رنگی بود. چادری را می دوختند و ماه محرم و صفر نوعروس با چادر سبز رفت و آمد می کرد. روز تاسوعا و عاشورا مادربزرگها برای این نوعروسها بهترین ها را آرزو می کردند و به حرمت این روزهای مذهبی برای جوانان آرزوی خوشبختی می کردند. آن زمانها شب تاسوعا برای من و مهناز و مهرناز ، شب شمردن چادرهای سبز بود. بعد از محرم و صفر امسال هفت نفر به خانه بخت می روند. هفت بار عروسی ، هفت بار سیب سرخی که داماد از پشت بام به طرف عروس پرت می کند و ای کاش بر سرش نخورد. چه عالمی داشت آن روزهای سبز.مادربزرگم می گفت : « رنگ سبز نشانه امام حسین است. نشانه عدم سازش در برابر ستمگر و خواستار تغییر و تحول بودن. نشانه شروع و از نو به پا کردن. »
*
*
برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هر ورقش دفتریست معرفت کردگار
*
*
چقدر پاتیناژ را دوست دارم

2010-02-09

بیست و دوی بهمن بود

یادش به خیرجوان و تازه کار بودیم. اوایل انقلاب بود. یکی از دوستانمان زرین، بجز هنر معلمی ، کارگردان و سناریو نویس ماهری بود. طراح و نقاش خوش ذوقی بود. از هر انگشتش هنری می بارید. آقای شوهرش را حاج آقا جان صدا می کرد. او و حاج آقا جانش همدیگر را خیلی دوست داشتند. تنها چیزی که زرین را آزرده خاطر می کرد ، خودخواهی و سختگیری بیش از حد مرد بود. مرد از طراحی و نقاشی او خوشش نمی آمد واجازه نقاشی نمی داد. بهانه اش این بود که آنچه که لازم است خدا آفریده و نیازی نیست یکی با ترسیم اش صفحات کاغذ را حرام کند. عجیب است . زرین با وجود همه صبر و علاقه اش گاهی از دست حاج آقاجان اش بسیار خشمگین می شد. می گفت :« ایستیرم باش آلام گئدم ، ایستر بر بیابان اولسون ، ایستر داغ داش اولسون / می خواهم بگذارم و بروم ، خواه بر بیابان باشد ، خواه کوه و دشت.»
حاج آقا جانش به او اجازه دریافت گذرنامه نداده بود. زیرا فکر می کرد که اگر زنش گذرنامه داشته باشد ، روزی به سرش می زند و می رود و برنمی گردد. زن دوست داشت گذرنامه داشته باشد و تعطیلات همراه پدر و برادرو .. و به زیارت اماکن مقدس برود. اما مرد می ترسید که رفتن همان و برنگشتن همان باشد. جان دئمه یین نه دی یاندیریب یاخماغین نه دی / جان گفتن ات کجا و سوزاندن و خاکستر کردنت کجا؟
اوایل بهمن بود که زرین پارچه ای سفید به قد و قامت دیوار کلاس شان آورد و گفت : « می خواهم برای 22 بهمن با بچه های کلاسم نمایشی راه بیاندازم و احتیاج به دکور دارم . بازی داخل جنگل است و شخصیت های قصه ام حیوانات جنگلی هستند. باید یک طرف دیوار جنگلی پر از گل و سبزه و درخت باشد. این پارچه باید نقش جنگل را بازی کند. »
اولش فکر کردیم می خواهد روی پارچه نقش گل و گیاه بکشد و از ما می خواهد نقاشی کنیم. این که کاری ندارد. ازدوران مدرسه آموخته ایم یک خط راست قهوه ای بکشیم و یک دایره سبز هم سرش بکشیم و چند لکه قرمز هم روی رنگ سبز بزنیم و بشود یک درخت درست و حسابی و خانم معلم یک هیجده و بیستی بدهد و خلاص شویم.
نه خیر نه از مداد رنگی خبری بود و نه از آبرنگ و غیره. زرین جان ما یک عالمه پارچه رنگارنگ داخل نایلون های بزرگ آورده بود. دست اش پارچه قهموه ای رنگ عریض و درازی بود. این پارچه باید تنه درخت تنومندی باشد. تنه درخت را دوخت و ما نیز سر فرصت با پارچه های سبز و قرمز برای این تنه ی درخت برگ و میوه و دور تا دور درخت رودخانه و چمن و حیوانات ریز و درشت که از پارچه درآورده بود دوختیم. پارچه شد دیواری پر از گل و درخت. یک طرف دیوار کلاس اش را صحنه تئاتر کرد. صحنه را به جای مستطیل به شکل ذوزنقه طراحی کرد. گفت :« صحنه تئاتر باید ذوزنقه ای باشد تا تماشاگرهر جا که نشسته است صحنه را کامل ببیند. »
یک روز قبل از تعطیل رسمی ، صحنه تئاتر زرین خانم آماده شد و بچه های کلاس مان به نوبت برای دیدن تئاتر و نمایش به کلاس زرین خانم رفتند و تماشاگر داستان گرگ و گوسفند و بره هایش شدند .
*
برادر بی قراره
برادر نوجونه
برادر شعله واره
برادر غرق خونه
برادر کاکلش آتشفشونه
*
قسم به اسم آزادی
به لحظه ای که جان دادیم
قسم به فریاد آخر
به اشک لرزان مادر
*
از خون جوانان وطن لاله دمیده
ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز
*

2010-02-04

اعتصاب اتوبوس ها در ولایت ما

فکر کنم سال گذشته بود. صبح زود مسافر عزیزم ، چمدانش را بست و آماده برگشتن به شهر خود و خداحافظی شد. نمی توانستم از او دل بکنم. آمدن میهمان خوشایند و دلنشین و رفتنش دلگیر و بعد از رفتنش سکوت خانه دلتنگ کننده است. آماده شدم و به بهانه کمک به حمل چمدانش همراهی اش کردم . در ایستگاه سوار اتوبوس شدیم و به طرف راه آهن حرکت کردیم. خاطرات اتوبوس وطن در دلمان زنده شد. گفت :« صدای شاگرد راننده ، یادش به خیر. اگر بود داد می زد . قونقا باشی ؟ ائنن یوخ ؟ آ ا شوفئر گئت ( قونقا باشی ؟ کسی پیاده نمی شه ؟ آقای راننده برو .) یک زمانی شاگرد راننده آن عقب می ایستاد و بلیط ها را می گرفت و پاره می کرد. بیشتر وقتها هم راننده دست تنها بود و از مسافر خواهش می کرد که بلیط ها را جمع کند. اما اینجا راننده کاری به بلیط ندارد. کنترل کننده ها یک دفعه مثل مور و ملخ می ریزند داخل اتوبوس و بلیط ها را کنترل می کنند هر کسی هم نداشته باشد جریمه می شود.آنجا بخش زنانه و مردانه اتوبوس جداست و اینجا مختلط. اما بین خودمان باشد در ولایت ما بخش زنانه و مردانه جدا باشد بهتر است. آخه آنجا بخصوص وقتی اتوبوس شلوغ است مزاحمت آقایان هم خیلی زیاد است. اینجا کسی مزاحم دیگری نمی شود. نمی دانی حالا چقدر بد شده دو قدم که راه می روی صد تا متلک می شنوی.
گفتم :« یادت هست یک زمانی صندوق گذاشتند و از مردم خواستند بلیط هایشان را داخل صندوق بیاندازند. دیدی چی شد ؟ از صندوقها به جای بلیط تکه کاغذهای کاهی زرد درآمد. بیچاره راننده عصبانی شد و گفت نمی فهمم اینها اگر مسلمان نبودند چه می کردند. هاردا مسلمان گؤروره م قورخورام قورخورام / هر جا مسلمان می بینم می ترسم می ترسم
اتوبوس در مقصد پیاده مان کرد و گفت :« از ساعت هشت صبح اعتصاب در ولایتمان شروع می شود . هر جا می خواهید بروید عجله کنید که سر ساعت هشت هیچ وسیله نقلیه عمومی حرکت نخواهد کرد. با عجله خودمان را به ایستگاه رساندیم و مسافرم سوار قطار شد و خداحافظی کرد و قطار حرکت کرد. او بلیط قطار را یک روز قبل تهیه کرده بود و مطمئن بود که در صورت اعتصاب قطار بلیط هم فروخته نمی شود.
بعد از رفتن مسافرم به ایستگاه برگشتم. خبری از اتوبوس و قطار خیابانی نبود. شهر آرام و کم رفت و آمد شده بود. ایستگاه تاکسی هم خالی از تاکسی بود. ناچار پیاده به طرف خانه حرکت کردم . سر هر ایستگاه تاکسی دو سه دقیقه ای می ایستادم بلکه یکی پیدایش شود. از قرار معلوم تاکسی ها هم رزرو شده بودند. شماره تاکسی تلفنی را هم در دفترچه تلفنم یادداشت نکرده بودم. قدم زنان راه طولانی را طی کردم و به خانه رسیدم.
*
دیروز سر کلاس ژیمناستیک مربی گفت :« فردا در ولایت ما و چند ولایت دیگر اعتصاب است. اتوبوس و قطار بیست و چهار ساعت کار نخواهند کرد. فردا را تعطیل می کنیم. کارکنان اعتراض دارند. حرفی برای گفتن دارند می خواهند توجه دست اندرکاران را به مشکلاتشان جلب کنند. فردا خیابانها و کوچه ها آرام و کم رفت و آمد خواهد بود.»
کلاس تعطیل شد و همه سوار اتوبوس شدیم و به خانه مان برگشتیم. هر کدام از ما توی دلمان تعریف و تحلیلی از اعتصاب و اعتراض داشتیم. طبق تعریف دوستان که از کشورهای مختلف هستند . در بعضی ولایات مکمل لغت اعتراض یا اعتصاب ، باتوم و بازداشت و اغتشاشگر و ضد فلان و ضد بهمان است.

*

هاردا مسلمان گؤروره م قورخورام قورخورام - نام شعری زیبا از علی اکبر صابر است.

*

2010-02-01

این فیلم

دیشب داشتم فیلم پادشاه عقرب ( اسکورپین کینگ ) را نگاه می کردم. فیلمی که داستانش مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح و به اصطلاح عهد بوق بود.در یکی از صحنه ها داوین جانسون تا گردن بر خاک دفن شده بود و قرار بود مورچه های آتش زا سر وقت کله اش بروند که همراهش نجاتش داد. در صحنه دیگری دو مرد گردن کلفت پسر بچه را گرفته و بازویش را محکم نگاه داشته و می خواستند دستش را قطع کنند که داوین جانسون به دادش رسید. حالم خراب شد. نگذاشتند طفلک بچه حرفش را بزند و بگوید که دزدی نکرده است. اصلن به فرض که یک تکه زهرمار را برداشته است مگر قطع دست بجز ناقص شدن آدمیزاد ، فایده دیگری هم دارد ؟ یعنی چنین تنبیهی کار ساز است؟ این دنیا عجب وحشی است . از قدیم و ندیم گرفته تا عهد تمدن و قرن بیست و چندمش.


*


ترانه « آخه من واست می مردم » را امشب از رادیو زمانه شنیدم. جواد رجب اف همراه مرحوم هایده به ترکی آذربایجانی خیلی زیبا اجرا کرده است.


این ترانه را در یوتیوب اینجا می توانید گوش کنید.


متن ترانه در اینجا


*